توسعه کشت دیم، کلید خودکفایی در غذاهای اساسی
ضرورت دارد اولویت اصلی وزارت جهاد کشاورزی، توسعه کشت دیم به جای کشت آبی باشد زیرا هم کشت دیم به تنهایی و فارغ از ظرفیت کشت آبی، توان تامین خودکفائی در غذاهای اساسی کشور به ویژه گندم را دارد و هم به کاهش مصرف منابع آب می‌انجامد.
به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از فارس، پرونده «بن بست نیست» با موضوع راهکارهایی برای بی اثر کردن تحریم ها و شامل بخش مقدمه با عنوان «مواجهه فعالانه با تحریم‌های اقتصادی» و همچنین 10 محور «بازار ارز: تهدیدها و راهکارها»، «پیمان پولی دوجانبه»، «ظرفیت پایه‌پولی برای فعال کردن لوکوموتیو‌های اقتصادی»، «تأمین مالی پروژه‌های بزرگ کشور با استفاده از سرمایه های خرد»، «راهبرد اصلی اشتغال زایی پایدار»، «تولید غذا بدون آب»، «تامین آب کشاورزی با اصلاح ساختار مدیریت آب»، «راهکارهایی برای راه‌اندازی فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج فارس»، «اجرای کریدور چابهار-سرخس با استفاده از مشارکت عمومی ـ خصوصی» و نهایتا «پرونده الکترونیک سلامت، کلید کاهش هزینه‌های سلامت» است. این پرونده توسط پایگاه خبری تحلیلی عیارآنلاین تهیه شده است و به مرور منتشر خواهد شد. روز چهارشنبه هفته گذشته، مقدمه این پرونده با عنوان «مواجهه فعالانه با تحریم های اقتصادی» و در روزهای ابتدایی این هفته هم قسمت های بعدی این پرونده با عناوین «بازار ارز: تهدیدها و راهکارها» و «پیمان پولی دوجانبه» و «ظرفیت پایه‌پولی برای فعال کردن لوکوموتیو‌های اقتصادی» و «راهبرد اصلی اشتغال زایی پایدار» منتشر شد و در ادامه قسمت بعدی از این پرونده با عنوان «تولید غذا بدون آب» آمده است:
تولید غذا بدون آب
مقدمه
امنیت غذایی از اساسی‌ترین پایه‌های امنیت ملی هر کشور محسوب می‌شود. اتخاذ تدابیر متناسب با جغرافیای طبیعی و سیاسی در راستای دسترسی فیزیکی و اقتصادی همه آحاد مردم به غذای کافی و سالم، زیرساخت لازم و ضروری برای پیشرفت کشور است. با تقاضای غذایی روزافزونِ جامعه در حال رشد و محدودیت در منابع آب تجدیدپذیر و متعاقباً محدودیت در توسعه اراضی فاریاب، کشت دیم به مراتب نقش مهم‌تری در آینده ایفاء خواهد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد کشت دیم کشور به طور بالقوه - به تنهایی و فارغ از ظرفیت کشاورزی آبی- توان تامین خودکفائی در غذاهای اساسی کشور به ویژه گندم را دارد.
مزیت کشت دیم نسبت به کشت آبی
به طور کلی تولید محصولات کشاورزی متکی بر دو روش کشت دیم و کشت آبی است. کشت آبی به سیستمی اطلاق می‌شود که فرایند تولید در آن وابسته به آبیاری بوده و جهت تامین آب مورد نیاز این اراضی، وابسته به ذخایر آبهای تجدیدپذیر هستیم. روش دیگر در تولید محصولات کشاورزی، روش کشت دیم است که در این نوع از کشت، رشد و تولید محصول متکی بر بارندگی‌ها و رطوبت ذخیره شده در خاک بوده و نیازی به انجام آبیاری و استفاده از ذخایر آبهای تجدیدپذیر ندارد. این مزیت با توجه به شرایط اقلیمی و ذخایر آبهای تجدیدپذیر کشور یک مزیت کلیدی محسوب می‌گردد. در واقع با توسعه کشت دیم بدون هیچ‌گونه مصرف اضافی از منابع آبی تجدیدپذیر کشور، ظرفیت‌های تولید غذا افزایش خواهد یافت.
مطالعه منابع آبی کشور و میزان بارندگی‌ها نشان می‌دهد که سالانه از کل 430 میلیارد مترمکعب آب ورودی به کشور حدود 300 میلیارد مترمکعب در اثر تبخیر از دسترس خارج می‌شود. درحالی‌که با مدیریت علمی و به‌کارگیری اصول صحیح کشت دیم می‌توان این منابع عظیم آبی (آب سبز) را در جهت تأمین غذای کشور به کار گرفت. از طرف دیگر کشور ایران دارای منابع خاکی فراوانی است که در صورت مدیریت صحیح کشت دیم، کیفیت آنها ارتقاء یافته و نفوذپذیری آب حاصل از بارش را افزایش می‌دهد. این رهیافت موجب تقویت ذخایر زیرزمینی آب خواهد شد.
سطح بالقوه اراضی کشت دیم کشور
مطابق آخرین نقشه پهنه‌بندی اقلیمی ایران ـ تهیه شده توسط موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشورـ حدود 51.8 میلیون هکتار از اراضی کشور اقلیم مناسبی برای کشت دیم دارند و مطالعات ما نشان داد که با کسر اراضی دارای شیب تند، زمین‌های مسکونی و تجاری، راه‌های مواصلاتی و اراضی زراعی آبی و باغات و مناطق جنگلی، حداقل 20.7 میلیون هکتار از این اراضی علاوه بر اقلیم مناسب دارای منابع خاک مناسبی نیز برای کشت دیم می‌باشند. با این وجود در حال حاضر تنها نزدیک به 6 میلیون هکتار (کمتر از یک سوم از کل سطح قابل کشت) فعال است، همچنین بخشی از اراضی قابل کشت نیز، هرساله به صورت آیش باقی می‌ماند.
شایان ذکر است، سطح بالقوه تولید زراعی در منابع معتبر از جمله 2 گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی با عنوان «ارزیابی عملکرد وزارت جهاد کشاورزی در سال 1380» و دیگری با عنوان «ارزیابی بخش کشاورزی در برنامه اول و دوم» به ترتیب برابر با 30 و 51 میلیون هکتار آمده است. همچنین در گزارش دیگر این مرکز با عنوان «جایگاه بخش کشاورزی در اقتصاد کشور و برنامه‌های توسعه (با تاکید بر برنامه چهارم توسعه) در سال 1387» سطح بالقوه زراعت کشور به میزان 37 میلیون هکتار برآورد شده است. در نقشه پوشش گیاهی و کاربری فعلی اراضی کشاورزی متعلق به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز، که با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در سال 1381 تهیه شده، سطح اراضی کشاورزی فعلی برابر با 26.2 میلیون هکتار گزارش شده است.
ظرفیت بالقوه کشت دیم در تولید گندم
در حال حاضر عملکرد بالفعل محصول زراعی گندم حدود یک پنجم متوسط عملکرد بالقوه آن است. لذا با لحاظ کردن فرصت‌های توسعه سطح زیر کشت و ارتقای عملکرد در واحد سطح، ظرفیت بالقوه کشاورزی دیم در ایران با سرانه مصرف فعلی کفاف تأمین گندمِ 284 میلیون نفر را خواهد داد. شایان ذکر است در محاسبه ظرفیت بالقوه تولید گندم در کشت دیم، سهم این محصول در شرایط بالقوه برابر با سهم آن در شرایط بالفعل فرض شد، به عبارت دیگر در کنار تولید سایر محصولات زراعی دیم، می‌توان تولید گندم دیم را به این میزان افزایش داد.
ذکر این نکته نیز ضروری است که عملکردهای لحاظ شده در محاسبات این پروژه، عملکردهای بالقوه فعلی (دست‌یافتنی) است نه عملکردهای آرمانی، چرا که با اتکاء به روش‌های به‌نژادی بدون شک می‌توان ارقامی تولید کرد که میزان عملکرد آنها بالاتر از عملکردهای بالقوه فعلی باشد.
سیاست‌های اشتباه وزارت جهاد کشاورزی مهمترین مانع در مسیر توسعه کشت دیم
سوال اصلی این است که با وجود محدود بودن منابع آبی تجدیدپذیر در کشور چرا باید اولویت اصلی وزارت جهاد کشاورزی، توسعه کشت آبی باشد نه کشت دیم؟ متاسفانه وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی سیاست‌گذاری حوزه کشاورزی، راهبردهای واقع‌بینانه و منطبق با شرایط اقلیمی و جغرافیایی کشور اتخاذ نکرده، که همین مساله منجر به بروز مشکلات عدیده‌ای در حوزه امنیت غذایی و امنیت آبی کشور می‌گردد. تامین امنیت غذایی پایدار به عنوان یکی از ارکان مهم امنیت ملی، نیازمند برنامه‌ریزی هوشمندانه و تدوین راهبردهای واقع‌بینانه است و نگرش سطحی به این مساله در بلندمدت موجب بروز مشکلات عدیده‌ای خواهد شد. متاسفانه با وجود فهم کافی از اهمیت امنیت غذایی و با وجود منابع پایه و ظرفیت‌های انسانی کافی برای تحقق این امر، در مساله امنیت غذایی و خودکفائی پایدار در محصولات غذایی به ویژه در محصولات اساسی، همواره با فراز و فرودهای فراوانی مواجه بوده‌ایم، هر چند در این امر مولفه‌های متعددی تاثیرگذار بوده است، اما به اعتقاد نگارنده بخش اعظمی از مشکلات حوزه امنیت غذایی به نبود راهبردهای صحیح در امر تحقیقات، تولید و بازاریابی بر می‌گردد.
تمرکز بر توسعه کشت آبی به جای کشت دیم، آن هم با وجود محدودیت در منابع آبی تجدیدپذیر کشور یکی از راهبردهای اشتباه وزارت جهاد کشاورزی در حوزه تولید و امنیت غذایی محسوب می‌شود و تا موقعی که این نوع نگرش و سیاست‌های کلان اصلاح نشود در واقع هیچ اراده‌ای بر بهبود وضعیت فعلی کشت دیم در بدنه اجرایی وزارتخانه وجود نخواهد داشت.
ملزومات توسعه کمی و کیفی کشت دیم
در راستای ارتقاء تولیدات کشت دیم کشور، اصلاح جهت‌گیری تحقیقات کشاورزی به ویژه اصلاح ارقام زراعی مناسب با کشت دیم ـ به جای وارد کردن ارقام از کشورهای دیگر ـ اصلاح زیرساخت‌ها از جمله تجمیع اراضی و تسهیل دسترسی کشاورزان به اراضی دیم از طریق توسعه راه‌های مواصلاتی، به روزرسانی شیوه‌های ترویج و آموزش، توسعه استفاده از ارقام اصلاح شده توسط کشاورزان ضرورت دارد. علاوه بر آن، به‌کارگیری برخی روش‌های به‌زراعی مانند سیستم‌های لی‌فارمینگ (کشت گیاهان لگومی در تناوب با گیاهان زراعی) و حذف آیش‌گذاری، توسعه خاک‌ورزی حفاظتی، به کارگیری نهاده‌های باکیفیت و مدیریت صحیح آنها، تلفیق دامپروری و زراعت، توسعه فناوری‌های نوین کشت دیم و همچنین ارتقاء سطح دانش عملیاتی کشاورزان می‌بایست در اولویت‌های برنامه‌ریزی و دستور کار واحدهای زراعی قرار گیرد.
اصلاح وضعیت کشت دیم با یک برنامه جهادی
برآوردها نشان می‌دهد که ظرفیت‌های کشت دیم کشور با اجرای یک برنامه منسجم و جهادی در بازه زمانی 5 ساله می‌تواند به بهبود معنی‌داری برسد، تجربیات حاصل از طرح‌های اجرایی قبلی نیز تاییدکننده این مساله است. به طوری که بر اساس طرح‌های سنابل 1 و سنابل 2 ـ به عنوان مهمترین طرح‌های اجرایی در حوزه کشت دیم ـ که در اوایل دهه 60 توسط جهاد سازندگی و با همکاری وزارت کشاورزی اجرا شد، در مدت زمان اندک تاثیرات چشمگیری در بهبود وضعیت کشت دیم حاصل شد و تنها با اجرای دو سه ساله این طرح‌ها، محصول گندم به طور متوسط در هر هکتار 500 کیلوگرم افزایش داشته و در برخی مناطق تا 2 تن در هکتار نیز رسیده بود. این موفقیت در حالی اتفاق افتاده بود که ارقام 30 سال قبل دارای پتانسیل کمتری نسبت به ارقام امروزی بودند و علوم، فناوری‌ها و مهندسین کشاورزی کارآزموده در حوزه کشت دیم در سطح امروزی نبوده است. جای تعجب و تاسف است که با این همه پیشرفت در حوزه‌های علمی و فناوری و حتی ارتقاء سطح سیستم‌های ترویجی، تقریبا هنوز هم بهره‌وری در کشت دیم به میزان سی سال قبل است.
