ترامپ در برزخ برجام

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق، دونالد ترامپ که در تبلیغات انتخاباتی خود چندین بار از این قرارداد انتقاد کرده بود، اکنون پس از دستیابی به ریاست‌جمهوری آمریکا نیز به دشمنی خود با این قرارداد ادامه می‌دهد. بر‌اساس قانونی که کنگره آمریکا تصویب کرده، رئیس‌جمهور آمریکا ملزم است هر ٩٠ روز درباره رعایت مفاد برجام از سوی ایران و هماهنگی آن با منافع آمریکا به کنگره گزارش دهد. تاکنون رئیس‌جمهور جدید آمریکا بارها و بارها برجام را در بزنگاه‌های این گزارش‌ها با تأیید‌نکردن و خروج آمریکا از قرارداد تهدید کرده است؛ هرچند تأیید‌نکردن برجام به منزله خاتمه‌یافتن این قرارداد یا به معنای خروج آمریکا از این قرارداد نیست. بسیاری از موافقان و مخالفان برجام بر این باور هستند که در صورت لغو برجام، جایگزینی برای آن وجود ندارد؛ زیرا هرچند این قرارداد هیچ‌گونه محدودیتی بر برنامه‌های موشک بالستیک ایران نتوانسته اعمال کند (البته از ابتدا برجام این برنامه‌ها را تحت پوشش نداشت)؛ اما به موجب برجام محدودیت‌هایی بر برنامه‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران اعمال شده است.

به‌هرحال آمریکا از طریق اختیارات ریاست‌جمهوری یا کنگره می‌تواند از برجام خارج شود، البته به شرطی که واقعا چنین قصدی داشته باشد؛ اما برخی در اتحادیه اروپا و ایران بر این اعتقاد هستند که قرارداد با حمایت سایر امضاکنندگان آن همچنان پابرجا خواهد ماند. 

اثرات برجام؛ حذف تحریم‌ها

تأثیر عمده تعلیق تحریم‌ها، بازگرداندن دارایی‌های مسدودشده ایران در نهادها و مؤسسات غربی و حذف محدودیت‌های ایجاد‌شده در تجارت نفت ایران بود. ده‌ها میلیارد دلار از دارایی‌های ایران بازگردانده شد. صادرات نفت ایران در مارس ٢٠١٧ به سه میلیون بشکه در روز و تقریبا هم‌سطح با صادرات پیش از تحریم‌ها رسید. ازسرگیری خرید نفت ایران به‌ وسیله اروپایی‌ها بزرگ‌ترین تغییر را برای اقتصاد ایران به ارمغان آورد. تجارت میان اتحادیه اروپا و ایران در اولین سال اجرای برجام ٩٤ درصد افزایش یافت. تحریم‌های ثانویه آمریکا بر افراد غیرآمریکایی که فقط با ایران به طور ساده تجارت دارند، با امضای برجام از سوی رئیس‌جمهور آمریکا اعمال شد. با اعمال تحریم‌های ثانویه بر افراد غیرآمریکایی، آمریکاییان از تجارت با آن افراد منع می‌شوند. ایران در سال ٢٠١٦ یک رشد ١٢,٥‌درصدی در تولید ناخالص داخلی بر پایه رشد قوی و مؤثر بخش نفت را تجربه کرد. این رشد و تقویت اقتصاد ایران به دلیل افزایش میزان تولید نفت و دستیابی به سطح تولید پیش از تحریم‌ها رخ داد.

دولت ترامپ و برجام

دونالد ترامپ در سفر خود به خاورمیانه برای تحکیم روابط با هم‌پیمانان سنتی خود، اسرائیل و عربستان سعودی، از برجام این‌گونه انتقاد کرد: «قرارداد ایران که به وسیله دولت قبل منعقد شده، یکی از بدترین قراردادهایی است که من تاکنون شاهد بوده‌ام». از سوی دیگر او در دیدار با ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، در ژانویه ٢٠١٧ درباره اهمیت «اجرای سختگیرانه {قرارداد هسته‌ای} با ایران و پرداختن به فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده ایران در منطقه» موافقت کرد؛ اما آیا دولت ترامپ واقعا قصد خروج از برجام را دارد؟ 

استراتژی تخریب اقتصادی

در غیاب برجام، دولت ترامپ هیچ‌گونه اطمینانی برای محدودسازی برنامه‌های هسته‌ای ایران نخواهد داشت. از‌این‌رو تصمیم برای تأیید‌نکردن قرارداد ممکن است فقط تلاشی برای اعمال حداکثر فشار بر ایران باشد. این در حالی است که مشارکت آمریکا در برجام به حفظ روابط و جلوگیری از رویارویی جدی با هم‌پیمانان و متحدان اروپایی او کمک خواهد کرد. از منظر اقتصادی، تهدید روزافزون قرارداد از سوی واشنگتن، نااطمینانی تجار، کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران خارجی به بازار ایران را به دلیل احتمال وضع تحریم‌های جدید افزایش داده و سود اقتصادی ایران از برجام را کاهش می‌دهد. ممکن است هدف دولت ترامپ تخریب اقتصادی ایران از این روش باشد. وابستگی متقابل بازارهای مالی بین‌المللی و گستردگی بین‌المللی کمپانی‌های بزرگ به معنای آن است که تحریم‌های آمریکا تأثیر عمده‌ای حتی روی افراد غیرآمریکایی دارد. به‌ویژه بانک‌ها برای معامله با ایران از ترس اعمال جریمه‌های آمریکا یا اخراج و جداسازی از بازارهای مالی آمریکا با احتیاط عمل می‌کنند. 

قانون‌گذاری برای طولانی‌کردن

 اثرات محدودیت‌ها

یکی از انتقادات اصلی برجام این است که در شروط برجام محدودیت‌ها برای غنی‌سازی ایران «موقتی» ذکر شده است. ترامپ در اعلامیه خود مبنی بر تأیید‌نکردن قرارداد، کنگره را بر آن داشت تا تلاش کنند «تمام محدودیت‌ها برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران بر‌اساس قوانین آمریکا دائمی باشد». منتقدان این رویکرد بر این اعتقاد هستند که قانون‌گذاری در این موضوع فقط یک تغییر یک‌جانبه در برجام و نقض آن است و به‌این‌ترتیب، خروج ایران از برجام را توجیه خواهد کرد. 

واکنش‌ها

واکنش اروپا

برای اتحادیه اروپا رویارویی با آمریکا از منظر حقوقی پیچیده و از دیدگاه سیاسی مشکل است. با‌وجود‌این فرانسه، آلمان و انگلیس در بیانیه‌ای مشترک تأکید کردند که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایبندی ایران به برجام را تأیید کرده است. هرچند این بیانیه نگرانی اروپایی‌ها از برنامه موشک‌های بالستیک و «فعالیت‌های منطقه‌ای که بر منافع امنیتی اروپا اثرگذار است» را ابراز می‌کرد. در ٢٠ اکتبر ٢٠١٧ وزیر خاورمیانه انگلیس با اشاره به تلاش دولت انگلیس برای حفظ برجام گفت: «انگلیس اجرای کامل برجام به‌وسیله تمام طرف‌های مذاکره را متعهد می‌شود». 

کناره‌گیری یک‌طرفه آمریکا

از آنجا که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایبندی ایران به برجام را برای چندمین بار تأیید کرده است و همچنین اعضای کمیسیون مشترک از قرارداد حمایت کرده‌اند، به نظر می‌رسد به احتمال بیشتر آمریکا به‌تنهایی به مخالفت با سایر اعضای کمیسیون مشترک وارد نشود. اگر آمریکا از برجام خارج شود، می‌تواند به طور یک‌جانبه تحریم‌ها را مجددا اعمال کند. البته تا زمانی که سایر امضاکنندگان برجام به حمایت از آن ادامه دهند، اعمال مجدد تحریم‌ها به صورت یک‌جانبه از سوی آمریکا برای تضعیف اثرات برجام به اندازه کافی اثرگذار نخواهد بود.

پیامدها ایران و خاورمیانه هسته‌ای

اگر آمریکا تصمیم به اعمال مجدد تحریم یا خروج از توافق‌نامه بگیرد، راه توسعه سریع سلاح‌های هسته‌ای برای ایران باز خواهد شد؛ هرچند مقامات ایران بارها تأکید کرده‌اند تمایلی به ساخت کلاهک هسته‌ای ندارند و بیان کرده‌اند که همواره به شرایط و اصول پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی پایبند بوده‌اند. بسیاری از تحلیلگران معتقدند اگر ایران دارای تسلیحات اتمی شود، عربستان سعودی و سایر قدرت‌های خاورمیانه نیز در پی دستیابی به سلاح‌های اتمی خواهند بود.

اعتبار آمریکا

برخی ابراز نگرانی کرده‌اند که اگر آمریکا از برجام خارج شود، نفوذ این کشور با کاهش اعتبار او در تعهدات و انجام مسئولیت‌ها کاهش خواهد یافت. یکی از معاونان وزیر امور خارجه در دولت جورج بوش در این مورد گفت: «از آنجا که آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای پایبندی ایران به قرارداد هسته‌ای را تأیید کرده است، با این عملکرد ما اعتبار آمریکا را در عمل به تعهدات بین‌المللی به طور جدی خدشه‌دار خواهیم کرد». برخی گروه‌های دیگر نیز این‌گونه استدلال می‌کنند که این کاهش اعتبار آمریکا در توافقات بین‌المللی دستیابی به یک راهکار دیپلماتیک برای بحران کره شمالی را نیز به طور عمده با چالش مواجه خواهد کرد. 

برخورد آمریکا و اروپا

به نظر نمی‌رسد اتحادیه اروپا، روسیه یا چین به فکر اعمال مجدد تحریم‌ها باشند. نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی، فدریکا موگرینی، در توییتی اعلام کرد که اتحادیه اروپا پس از موفقیت روحانی در انتخابات به حمایت از برجام ادامه خواهد داد و اتحادیه اروپا به صورت متحد از قرارداد حمایت خواهد کرد. در عمل نیز اتحادیه اروپا در واکنش به تصمیم ترامپ برای عدم تأیید برجام همین‌گونه عمل کرد. سفیر اتحادیه اروپا در واشنگتن چندی‌پیش گفت که اقدامات اتحادیه اروپا در جهت حفظ منافع شرکت‌های این اتحادیه خواهد بود. به نظر می‌رسد ایجاد گره در روابط آمریکا و اتحادیه اروپا می تواند در جهت حفظ منافع ایران باشد. 

پیشنهادهای ارائه‌شده راهکار اتحادیه اروپا

بحث‌هایی درباره گنجاندن تحریم‌های آمریکا در مقررات شورای اتحادیه اروپا ٩٦/ ٢٢٧١ EC وجود دارد. این مقررات شرکت‌های اروپایی را در برابر اثرات تحریم‌های برون‌مرزی قوانین کشور ثالث و عملکرد و نتایج ناشی از این قوانین محافظت می‌کند و می‌تواند به ادامه تجارت اتحادیه اروپا- ایران حتی پس از اعمال مجدد تحریم‌ها از سوی آمریکا کمک کند. اتحادیه اروپا همچنین می‌تواند سیستم‌های پرداخت بین‌المللی غیرآمریکایی را در نظر بگیرد. در این صورت، آینده اثرگذاری تحریم‌های وضع‌شده از سوی آمریکا نه‌تنها به‌شدت به مخاطره خواهد افتاد، بلکه به ضرر اقتصاد آمریکا تمام خواهد شد. کناره‌گیری از سیستم‌های پرداخت آمریکایی و تقویت سیستم‌های غیرآمریکایی با تشویق شرکت‌های اتحادیه اروپا به استفاده از این سیستم‌ها یکی از مؤثرترین سلاح‌ها برای تضعیف اثرگذاری این تحریم‌ها در آینده خواهد بود. 

مذاکرات مجدد

برخی مذاکرات مجدد (به‌خصوص در مورد تاریخ انقضای قرارداد محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران) را پیشنهاد کرده‌اند. وزارت امور خارجه ایران به طور صریح و آشکار مذاکرات مجدد درباره قرارداد را رد کرده است: «حتی فکرکردن درخصوص ازسرگیری این گفت‌وگوها بسیار خطرناک است، زیرا در آن صورت همه ما با انتظارات بالاتری نسبت به قبل وارد هر گونه مذاکره احتمالی خواهیم شد. رسیدن به این توافق به اندازه کافی با پیچیدگی همراه بود و دستیابی به توافقی دیگر غیرممکن خواهد بود». جهت‌گیری اروپا نیز نشان می‌دهد مذاکرات مجدد برای آنها نیز غیرممکن است. سفیر آلمان در ایالات متحده گفت: «ما فکر نمی‌کنیم مذاکرات مجدد امکان‌پذیر باشد و بر این اعتقاد هستیم که انتخاب عملی و صلح‌آمیز دیگری در مقابل این قرارداد وجود ندارد». 

مذاکرات  جداگانه

یکی از عوامل پنهان موفقیت مذاکرات برجام، محدودسازی این مذاکرات به طور عمده به موضوع غنی‌سازی اورانیوم بود و این عامل به مذاکره‌کنندگان کمک کرد تا گرچه به کندی ولی به توافق نهایی دست یابند.برخی تحلیلگران با ابراز نگرانی گسترده جامعه بین‌المللی درباره موشک‌های بالستیک ایران و سیاست‌های منطقه‌ای آن در کشورهایی مانند عراق و یمن این‌گونه استدلال می‌کنند که به جای نقض برجام، شاید انجام اقدامات دیپلماتیک جدید برای بحث پیرامون این نگرانی‌ها ثمربخش‌تر باشد؛ مذاکراتی که برنامه‌های موشکی و سیاست‌گذاری‌های منطقه‌ای ایران را هدف‌گذاری کند. اما وادارکردن ایران برای مشارکت سازنده در این مذاکرات مشکل خواهد بود.