قاتل معلق در هوای تهران
آلوده‌ترین روز سال ۹۶ در ۲۴ساعت منتهی به ۱۱ صبح روز گذشته با رسیدن میانگین شاخص ۴۰ ایستگاه سنجش آلودگی به ۱۵۸ واحد و قرار گرفتن شاخص کیفیت هوا در وضعیت «اضطرار» رقم خورد.
تهرانی‌ها از ابتدای امسال تاکنون سه روز بسیار آلوده را پشت‌سر گذاشتند که اولین آنها در ۱۲ آبان با شاخص کیفیت هوای ۱۵۱ واحد رقم خورد و هوا برای عموم شهروندان «ناسالم» شد.
چهره‌نگاری قاتل معلق پایتخت
دومین روز وضعیت قرمز پایتخت نیز سه‌شنبه، ۲۸ آذر با شاخص ۱۵۱ ثبت شد. اما دیروز آلوده‌ترین روز سپری شده در ۹ماه اول امسال بود که شاخص به ۱۶۰ واحد افزایش یافت. به این ترتیب ۱۲ هزار تن گاز و ذرات آلاینده دیروز در تهران حبس شد. به گزارش دنیای اقتصاد، بازیگر اصلی آلودگی هوای تهران مثل همیشه منابع متحرک و در رأس آنها خودروهای دیزلی، کاربراتوری و موتورسیکلت‌ها هستند؛ اما بازیگر مکمل این صحنه در روزهای اخیر که به تشدید آلودگی و ثبت هفت روز پیاپی آلوده اعم از روزهای «ناسالم برای گروه‌های حساس» و «ناسالم» با شاخص کیفیت بیش از ۱۰۰ و کمتر از ۲۰۰ واحد منجر شده، سکون نسبی هوا تحت تاثیر کاهش قابل توجه سرعت باد بوده است. در حالی که سرعت باد موثر در تهران برای انتقال آلودگی‌ها به بیرون شهر دست‌کم ۵ متر بر ثانیه است، در اغلب روزهای هفته اخیر، میانگین سرعت وزش باد زیر ۲ متر بر ثانیه بوده و در برخی ساعات به یک متر بر ثانیه نیز تنزل یافته است.
اگرچه پیش‌بینی هواشناسی حاکی از این است که از امروز پس از گذشت یک هفته عدم همراهی طبیعت با تهرانی‌ها، با وزش باد و بارش‌های ضعیفی که رخ می‌دهد، میزان غلظت آلاینده‌ها به تدریج کاسته خواهد شد، اما این به معنای بهبود کیفیت هوا برای مدت مشخصی نیست، چراکه با ورود به زمستان و سردتر شدن هوا، احتمال تشدید آلودگی هوا تحت تاثیر بروز پدیده وارونگی هوا در تهران و دیگر کلان‌شهرها افزایش می‌یابد. بنابراین بهبود نسبی کیفیت هوا با تکیه بر ناپایداری جوی از امروز، یک پدیده موقتی در آسمان تهران خواهد بود.
گزارش سیاهه آلودگی هوای شهر تهران که حاصل مطالعات شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران به عنوان مرجع رسمی پایش کیفیت هوای شهر است، با تشخیص هویت قاتل معلق پایتخت‌نشینان، جزئیات سهم منابع متحرک آلاینده به عنوان عامل ۱۰ درصد از مرگ و میر سالانه تهرانی‌ها را تشریح کرده است.
گزارش سیاهه آلودگی هوای شهر تهران در واقع صورت وضعیتی از بازیگران آلودگی هوا است، به این معنا که سهم بازیگران مختلف در آلوده شدن آسمان پایتخت را مشخص کرده و تبعات و عوارض آلودگی هوا برای شهروندان را نیز با انتشار سهم مرگ و میرهای منتسب به آلودگی هوا هم در تهران و هم در ایران بیان کرده است. بازیگران اصلی آلودگی هوای تهران به دو گروه عمده منابع ثابت و متحرک تقسیم می‌شوند که منابع ثابت شامل سیستم‌های گرمایشی و موتورخانه‌های ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و جایگاه‌های بنزین هستند. منابع متحرک نیز به طور کلی شامل تمام خودروها است که شامل چند گروه سواری‌ها (در دو نوع کاربراتوری و انژکتوری)، دیزلی‌ها (عمدتا کامیون‌های حمل‌بار و اتوبوس‌های شرکت واحد)، موتورسیکلت‌ها و تاکسی‌ها است که به دلیل میزان پیمایش بالا در مقایسه با دیگر سواری‌ها، در یک دسته جداگانه قرار گرفته‌اند.
منابع آلاینده متحرک به دو شکل شامل انتشار ذرات معلق و انتشار گازهای آلاینده، هوای شهر را آلوده می‌کنند و در مجموع عامل انتشار ۸۵ درصد از آلاینده‌های هوای تهران هستند. ۱۰ درصد از ذرات کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون در تهران متعلق به کربن سیاه است که منبع اصلی انتشار آن خودروهای دیزلی و کاربراتوری هستند. از طرفی ۸۰ درصد از مجموع ذرات معلق اولیه آلاینده هوای تهران ناشی از تردد ناوگان دیزلی است. عامل انتشار ۱۵ درصد از مجموع این ذرات نیز موتورسیکلت‌ها و ۵ درصد خودروهای سواری بنزینی هستند.
از طرفی از مجموع ذرات و گازهای آلاینده هوای تهران ۵ درصد به دیزل، ۲۵ درصد به خودروهای انژکتوری، ۳۰ درصد به خودروهای کاربراتوری، ۲۰ درصد به تاکسی‌ها و ۲۰ درصد به موتورسیکلت‌ها تعلق دارد. به این ترتیب آمارها به خوبی نشان می‌دهد موتورسیکلت‌ها و خودروهای دیزلی و کاربراتوری سه گروه اصلی آلوده‌کننده هوا هستند. یک خودروی کاربراتوری معادل ۲۰ خودروی انژکتوری و یک موتورسیکلت معادل ۸ خودروی انژکتوری گازها و ذرات آلاینده تولید می‌کند. آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران حاکی از وجود ۱۳۰ هزار خودروی دیزلی پلاک تهران است که اگرچه تعداد آنها در مقایسه با حدود چهار میلیون خودروی سواری پلاک تهران اندک به نظر می‌رسد اما یکی از بازیگران اصلی انتشار ذرات معلق به ویژه کربن سیاه در هوای تهران بوده و سهم زیادی در آلودگی هوا دارند. شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران به صراحت اعلام کرده است که اگر این خودروها به فیلتر دوده مجهز شوند، انتشار کربن سیاه به عنوان یکی از عوامل سرطان‌زا در جو تهران می‌تواند تا ۱۰۰ درصد مهار شود. نصب این فیلتر ۵۰ میلیون تومان هزینه دارد و به همین خاطر برنامه تجهیز کامیون‌ها و حتی اتوبوس‌های شرکت واحد به این قطعه در دستور کار جدی قرار نگرفته است.
صدمات عمده آلودگی هوا برای سلامت ناشی از انتشار کربن سیاه به عنوان جزئی از ذرات معلق کوچک‌تر از ۵/ ۲میکرون است. میانگین غلظت سالانه این ذرات در ایران ۴۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده و این در حالی است که حد مجاز این غلظت از منظر سازمان بهداشت جهانی ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب عنوان شده است. این قاتل نامرئی و معلق عامل بخشی از مرگ‌ومیرهای سالانه در تهران و کشور است. مرگ‌ومیر منتسب به ذرات معلق در تهران سالانه ۶ هزار نفر عنوان شده که نزدیک ۱۱ درصد از مرگ‌ومیرهای سالانه این کلان‌شهر را شامل می‌شود. این رقم در سال‌های ۹۲ و ۹۳، حدود سه تا چهار هزار نفر بوده است. مرگ‌ومیر سالانه ۳۰ هزار نفر در ایران نیز منتسب به آلودگی هوا شناخته می‌شود که حدود ۱۰ درصد از کل آمار مرگ‌ومیر سالانه کشور است.
آلاینده‌های هوا به ویژه ریزذرات یکی از عوامل ابتلا به سرطان ریه، بیماری‌های حاد تنفسی، سکته و بیماری‌های قلبی هستند و مطالعات سازمان بهداشت جهانی حاکی از این است که در صورت ابتلای شهروندان به هر یک از این بیماری‌ها و تردد در شهر در روزهای آلوده، احتمال تشدید بیماری و مرگ آنها تقویت می‌شود. ۷ درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در ایران تحت تاثیر ابتلا به سرطان ریه، ۲ درصد ناشی از بیماری‌های حاد تنفسی، ۲۸ درصد ناشی از سکته و ۶۳ درصد ناشی از بیماری قلبی است. گزارش مرجع کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد ابزار پیشرفته برای کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ، اجرای طرح «مناطق کم‌انتشار» موسوم به «کاهش (LEZ)» است که در قالب آن به جای اینکه ممنوعیت تردد خودروها در معابر پرتراکم و مناطق مرکزی شهر که تقاضای سفر در آنها بیشتر است، بر اساس شماره پلاک خودرو و در قالب طرح‌هایی همچون طرح ترافیک و زوج و فرد صورت گیرد، بر اساس میزان آلایندگی خودروها تعیین می‌شود. این ایده در ابرشهرهای زیادی در جهان اجرا شده و اثر آن بر کاهش آلودگی هوا اثبات شده است. در تهران نیز شکل ناقصی از آن در قالب فاز اول طرح کاهش کلید خورده و اکنون کلیه خودروهای فاقد معاینه فنی در صورت تردد در محدوده طرح ترافیک جریمه می‌شوند.
