تصمیم نهایی درباره کشت خشخاش در ایران اعلام شد / هشدار وزارت بهداشت درباره بحران کمبود تریاک

به گزارش اقتصادآنلاین، در هفته‌های اخیر، بحث‌های پراکنده‌ای در محافل عمومی، رسانه‌ای و حتی در میان برخی کارشناسان در خصوص احتمال بازگشت کشت خشخاش (تریاک) در ایران داغ شده بود. این گمانه‌زنی‌ها، اگرچه ریشه‌هایی در واقعیت‌های صنعت داروسازی کشور داشت، اما به سرعت به سمت شایعاتی مبنی بر «آزادسازی کشت خشخاش» سوق پیدا کرد. این التهاب رسانه‌ای در حالی شکل گرفت که صنعت دارویی ملی با چالش‌های جدی در تأمین مواد اولیه مورد نیاز برای تولید مسکن‌ها، داروهای تسکینی و سایر فرآورده‌های دارویی حاوی آلکالوئیدهای تریاک (مانند مورفین، کدئین و تباین) روبرو است.

رد قاطعانه کشت آزاد خشخاش (تریاک)

مقامات ارشد مسئول در نهادهای مرتبط با مبارزه با مواد مخدر، به وضوح هرگونه شایعه مبنی بر آزادسازی عمومی کشت خشخاش را تکذیب کرده‌اند. این موضع‌گیری شفاف، تلاشی برای مدیریت افکار عمومی و جلوگیری از سوءتعبیر از یک برنامه فنی و استراتژیک برای امنیت دارویی کشور است.

اظهارات دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر

حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، در جریان جلسه شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان کرمان، موضع دولت را به شکل قاطع و بدون ابهام اعلام نمود: «چیزی به نام کشت آزاد خشخاش وجود ندارد و اصلاً قابل بحث نیست.»

این جمله صریح، تلاش می‌کند تا مرز میان کشت غیرقانونی و کشت تحت کنترل صرفاً دارویی را به طور کامل ترسیم کند. تأکید بر «کشت آزاد نبودن»، به این معنی است که هرگونه فعالیت کشاورزی مرتبط با این گیاه، باید تحت نظارت شدید و با هدف مشخص و نه تولید ماده مخدر قابل استحصال توسط کشاورز عمومی، صورت پذیرد.

ذوالفقاری همچنین در واکنش به برداشت‌های نادرست، تأکید کرد: «عده‌ای به اشتباه می‌گویند قصد دارند کشت موادمخدر را در کشور آزاد کنند، در صورتی که این برداشت غلطی است. در صورت تصویب موضوع در ستاد، در گام نخست کشت شقایق الیفرا و شاهدانه صورت خواهد گرفت، البته باید متذکر شوم که شقایق الیفرا و شاهدانه توسط کشاورزان نیز قابل استحصال نیست.»

این اظهارات نشان می‌دهد که برنامه مدنظر، یک استثنای کاملاً فنی و علمی است که به هیچ وجه به معنای عادی‌سازی یا قانونی‌سازی تولید مواد مخدر غیرقانونی نیست.

جایگزین استراتژیک – تمرکز بر «شقایق اولیفرا»

محور اصلی راهکار پیشنهادی دولت برای حل بحران تأمین مواد اولیه دارویی، نه کشت گونه‌های سنتی خشخاش که حاوی مقادیر بالای آلکالوئیدهای قابل استخراج است، بلکه تمرکز بر یک واریته خاص با کاربری محدود و کنترل‌شده است: «شقایق اولیفرا».

ویژگی‌های منحصر به فرد شقایق اولیفرا

این واریته از خشخاش به دلیل خصوصیات بیوشیمیایی متمایز خود انتخاب شده است:

1. استحصال غیرممکن توسط کشاورز: مهم‌ترین ویژگی این واریته این است که «محصول آن قابل استحصال توسط کشاورز نیست». در این گونه، میزان آلکالوئیدهای اصلی مورد سوءمصرف (مانند مرفین و کدئین) در کپسول یا شیره آن بسیار پایین است، در حالی که دانه‌های آن – که ماده اصلی در فرآورده‌های روغنی و گاهی در تولیدات دارویی خاص کاربرد دارد – قابل جداسازی هستند.

2. تأمین نیاز دارویی: بر اساس برآوردهای ارائه شده، کشت کنترل‌شده این گیاه می‌تواند تا ۹۰ درصد مواد اولیه دارویی مورد نیاز کشور را تأمین کند. این درصد بالا نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این برنامه برای خودکفایی دارویی است.

3. پروتکل‌های بین‌المللی: ذوالفقاری تأکید کرد که این کشت در چارچوب پروتکل‌های سخت‌گیرانه سازمان ملل و تحت نظارت کامل نهادهای داخلی و بین‌المللی انجام خواهد شد. این امر تضمین می‌کند که هدف صرفاً دارویی باقی بماند و از مسیر خارج نشود.

نقش شاهدانه در برنامه

در کنار شقایق اولیفرا، ذوالفقاری به کشت شاهدانه نیز اشاره کرد. در صورتی که این طرح در ستاد نهایی شود، کشت هر دو گونه به صورت کنترل‌شده آغاز خواهد شد. نکته مهمی که در این زمینه تکرار شد، غیرقابل استحصال بودن این گیاهان توسط کشاورزان عادی است، که دلالت بر روش‌های برداشت تخصصی و صنعتی دارد که مواد اولیه را مستقیماً به کارخانجات دارویی تحت نظارت دولت منتقل می‌کند.

چالش‌های امنیت دارویی و ژئوپلیتیک

تصمیم برای ورود به بحث کشت کنترل‌شده، ریشه در تغییرات عمیق در بازار جهانی مواد اولیه مخدر و فشار بر زنجیره تأمین داخلی دارد.

سابقه کشت خشخاش در ایران

ایران دارای سابقه طولانی در کشت خشخاش است. پیش از انقلاب اسلامی، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ تریاک در جهان بود، اما پس از انقلاب، کشت این گیاه به طور کامل ممنوع و مجازات‌های سنگینی برای آن تعیین شد. از آن زمان، نیاز دارویی عمدتاً از دو مسیر تأمین می‌شد:

1. واردات: خرید مواد اولیه استخراج‌شده (مانند کدئین پایه یا مورفین پایه) از کشورهای دارای مجوز کشت قانونی (مانند ترکیه، استرالیا، هند).

2. کشفیات پلیس: استفاده از تریاک‌های کشف‌شده از قاچاقچیان به عنوان یک منبع مکمل (که هرگز قابل اتکا نیست).

بحران تأمین ناشی از افغانستان

بزرگترین چالش اخیر، تحولات سیاسی در افغانستان و روی کار آمدن طالبان بوده است. این تحولات منجر به نوسانات شدید در میزان کشت و تولید تریاک در افغانستان شده و بر کل زنجیره تأمین منطقه‌ای تأثیر گذاشته است. همزمان، تحریم‌های بین‌المللی نیز واردات رسمی مواد اولیه دارویی را با پیچیدگی‌های مضاعف مواجه کرده است.

هشدار وزارت بهداشت درباره بحران کمبود تریاک

حسین ذوالفقاری تصریح کرد که این وضعیت، وزارت بهداشت و شرکت‌های دارویی داخلی را با بحران روبرو کرده است. وی با استناد به اظهارات رسمی این نهادها اعلام داشت که: «وزارت بهداشت و شرکت‌های دارویی به صراحت اعلام نیاز کرده‌اند و هشدار داده‌اند که در صورت عدم تصمیم‌گیری برای تأمین مواد مخدر مورد نیاز تولید دارو، «سلامت کشور مورد خطر است.»

این بدان معناست که تأمین مسکن‌ها و داروهای ضروری، در آستانه تبدیل شدن به یک بحران حاد سلامت عمومی قرار گرفته بود.

تأیید دولت بر رویکرد نظارتی داخلی و بومی‌سازی

دولت با تأکید بر استقلال در تأمین نیازهای حیاتی، رویکردی نظارتی و داخلی را برای حل این معضل انتخاب کرده است.

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، نیز بر ضرورت این تغییر راهبردی تأکید کرد. وی با اشاره به سابقه تاریخی کشت پیش از انقلاب و همچنین تحولات سیاسی در افغانستان، این مسئله را به عنوان یک نقطه ضعف ساختاری در سیستم تأمین دارویی ایران شناسایی کرد: «با توجه به پایداری کمتر واردات (به دلیل تحریم‌ها و سایه‌های سیاسی)، جمع‌بندی بر تولید داخلی با سازوکار نظارتی قوی قرار گرفته است.»

این رویکرد، نه تنها به کاهش وابستگی خارجی می‌انجامد، بلکه با تمرکز بر گونه‌ای خاص، ریسک‌های امنیتی و اجتماعی مرتبط با کشت مواد مخدر را به حداقل می‌رساند.

دیدگاه کارشناسی و نیاز جهانی

سعید صفاتیان، تحلیلگر و پژوهشگر اعتیاد، در تحلیل این موضوع به ابعاد جهانی نیاز اشاره کرده و این نیاز ایران را در چارچوب استاندارد جهانی قرار داد.

وی اظهار داشت که نیاز جهانی سالانه به مرفین برای امور درمانی (نه تفریحی) حدود ۳۰۰ تن تخمین زده می‌شود. صفاتیان افزود که ایران نیز به حجمی قابل توجه از این مواد برای پوشش جمعیت خود نیازمند است. همچنین، او به سابقه کشت خشخاش در ایران پیش از انقلاب اشاره کرد که اغلب با هدف رقابت منطقه‌ای و تأمین بازارهای خارجی صورت می‌گرفت، اما هدف فعلی کاملاً متفاوت و داخلی است.

آینده کشت کنترل‌شده و دارویی

تصمیم نهایی در خصوص موضوع کشت خشخاش، با رد کامل بازگشت به روش‌های گذشته و آزادسازی عمومی، و در عوض، تمرکز بر یک رویکرد کاملاً متفاوت، علمی و تحت نظارت شدید مشخص شده است.

محوریت این تصمیم، اجرای طرح کشت کنترل‌شده گونه «شقایق اولیفرا» است.

این اقدام دو هدف کلیدی را دنبال می‌کند:

1. تأمین پایداری دارویی: تضمین جریان مواد اولیه ضروری برای تولید مسکن‌ها و داروهای تسکینی در داخل کشور.

2. حفظ امنیت اجتماعی: با انتخاب گونه‌ای که قابلیت استحصال مواد مخدر غیرقانونی توسط کشاورزان را از بین می‌برد، سازوکار نظارتی تضمین می‌شود که این طرح به گسترش کشت غیرقانونی منجر نخواهد شد.

این برنامه در راستای تضمین سلامت عمومی و پایداری تولید دارو در کشور در دستور کار قرار دارد، اما سازوکار دقیق اجرایی، تنظیم دقیق دستورالعمل‌های نظارتی سازمان ملل و نحوه دقیق انتقال مواد اولیه استخراج‌شده به کارخانجات دارویی، هنوز به طور کامل نهایی و عمومی اعلام نشده است. این گام، نمایانگر یک رویکرد مدرن و مبتنی بر نیاز واقعی بخش سلامت در تقابل با فشارهای ژئوپلیتیکی و محدودیت‌های زنجیره تأمین جهانی است.