بحران بیسابقه آب و هوای تهران؛ آیا پایتخت ایران به نقطه غیرقابل سکونت میرسد؟
تهران، پایتخت کشور، با بحرانهای زیست محیطی بیسابقهای دستوپنجه نرم میکند. تصاویر ماهوارهای نشان میدهد که ذخایر اصلی آب شهر بهطور چشمگیری کاهش یافتهاند و به زیر سطح استاندارد فصلی رسیدهاند و تهران در میان آلودهترین شهرهای جهان قرار گرفته است.
به گزارش اقتصادآنلاین، رئیسجمهور پیش از این هشدار داده بود که بحرانهای زیست محیطی به ویژه بحران آب تا جایی پیش رفته که ممکن است انتقال پایتخت به یک منطقه دیگر تنها راهحل باقیمانده باشد. هرچند که این سخنان به سرعت با واکنشها گسترده روبهرو شد و بسیاری این اظهارات را به بوته نقد کشیدند.
اما بحران آب و آلودگی هوا که از تقاضا و مصرف بیرویه، خشکسالی و عوامل اقلیمی و مدیریت ناکارآمد ناشی میشود، نشاندهنده چالشهای عمیق ساختاری است.
چالشهایی که در صورت تداوم و عدم اصلاحات اساسی، واقعا میتوانند پایتخت را غیرقابل زیست کنند. اما چگونه؟
رشد جمعیت و تقاضای بیرویه
تهران در حوضه مرکزی ایران قرار دارد. جایی که بیش از نیمی از جمعیت کشور را در خود جای داده، اما کمتر از یکسوم منابع آب شیرین ایران را در اختیار دارد. جمعیت تهران از ۴.۹ میلیون نفر در سال ۱۹۷۹ به ۹.۷ میلیون نفر در حال حاضر رسیده و پیشبینی میشود تا سال ۲۰۳۵ یک میلیون نفر دیگر به این جمعیت اضافه شود.
افزایش جمعیت، همراه با سبک زندگی شهری، تقاضای آب را بهطور فزایندهای بالا برده است. استفاده از لوازم خانگی آببر مانند ماشین لباسشویی و ظرفشویی بهطور چشمگیری افزایش یافته و مصرف آب از ۳۴۶ میلیون مترمکعب در سال ۱۹۷۶ به ۱.۲ میلیارد مترمکعب در سال جاری رسیده است.
این رشد بیرویه تقاضا، همراه با توسعه شهری کنترلنشده، زیرساختهای آب تهران را به مرز فرسودگی رسانده است. بسیاری از ساختوسازها بدون مجوز و با نقض کدهای توسعه شهری انجام شدهاند و سیستمهای تأمین آب شهری را تحت فشار قرار دادهاند. بهطور مثال، یکسوم آب ورودی به شبکه تأمین تهران به دلیل نشت و سرقت به هدر میرود. علاوه بر این، گسترش شهر و کاهش ۹۰ درصدی پوشش گیاهی تهران، ظرفیت طبیعی برای جذب و نگهداری آب را کاهش داده است.
خشکسالی و تغییرات اقلیمی
تهران اکنون پنجمین سال خشکسالی متوالی خود را پشت سر میگذارد. کاهش بارشها و تغییر الگوهای اقلیمی، تأمین آب این شهر را دشوارتر کرده است.
مدلهای اقلیمی پیشبینی میکنند که شدت و طول دورههای خشکسالی در آینده افزایش خواهد یافت. در همین حال، تصاویر ماهوارهای از مخازن اصلی آب تهران نشان میدهد که این منابع بهشدت کاهش یافتهاند.
بهعنوان مثال، مخازن لار و لتیان بیش از ۷۰ درصد کاهش سطح داشتهاند، در حالی که مخازن دیگر مانند طالقان و امیرکبیر نیز به ترتیب ۲۸ و ۲۰ درصد کاهش یافتهاند. این کاهش شدید، در کنار برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی، چشمانداز آینده آبی تهران را تیرهتر میکند.
بحران آلودگی هوا در تهران
بحران آب تهران در حالی رخ میدهد که این شهر همزمان با یکی از بدترین بحرانهای آلودگی هوا در جهان مواجه است.
مصرف بیرویه سوختهای فسیلی، تولید بنزین بیکیفیت برای تامین نیاز ۱۳۰ میلیون لیتری و استفاده گسترده از مازوت در نیروگاهها، هوای تهران را بهشدت آلوده کرده است. کاهش بارشها و خشکسالی نیز به این مشکل دامن زدهاند. زیرا خاک خشک و کاهش پوشش گیاهی، گردوغبار بیشتری را به هوا میفرستد.
آلودگی هوا و کمبود آب، در حال تبدیلکردن تهران به شهری غیرقابل زیست است. بر اساس گزارش IQAir، تهران بارها در میان آلودهترین شهرهای جهان قرار گرفته است. این دو بحران بهطور مستقیم بر سلامت شهروندان تأثیر گذاشته و میزان بیماریهای تنفسی و قلبی را افزایش دادهاند.
مدیریت ناکارآمد و اقتصاد دستوری
مدیریت ضعیف منابع آب و یارانههای گسترده، بحران آب تهران را تشدید کرده است. دولت ایران با توسل به اقتصاد دستوری، یارانههای سنگینی برای خدمات آب اعمال میکند و تعرفههای آب بهطور قابلتوجهی کمتر از هزینههای واقعی آن است.
در سال ۲۰۲۴، مصرفکنندگان شهری تنها ۵۲ درصد از هزینه واقعی تأمین آب را پرداخت کردند. این مسئله نه تنها باعث مصرف بیرویه شده، بلکه منابع مالی لازم برای نگهداری و ارتقای شبکههای تأمین آب را نیز از بین برده است.
علاوه بر این، کشاورزی آببر، که ۹۰ درصد از مصرف آب کشور را به خود اختصاص میدهد، بخش بزرگی از منابع آبی تهران را مصرف میکند. برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی برای کشاورزی، منابع آبی مشترک تهران را نابود کرده است.
این وضعیت در بحران آلودگی هوا نیز وجود دارد. جایی که دولت با تخصیص یارانهها سنگین به گاز، برق و بنزین باعث مصرف فزاینده آنها شده است. تاجایی که گفته میشود علت اصلی آلودگی هوا منابع متحرک در شهرها است.
راهحلهای دشوار و آینده پیشرو
حل بحران آب و هوای تهران نیازمند اصلاحات گسترده در سیاستهای یارانهای، مدیریت منابع آب و توسعه شهری است.
با این همه، به نظر میرسد که بحران آب و هوای تهران نهتنها یک مسئله زیستمحیطی، بلکه یک آزمون سیاسی برای دولت خواهد بود. اگر اصلاحات لازم انجام نشود، تهران ممکن است بهزودی در کنار هوای آلوده، با کمبود آب نیز به شهری غیرقابل سکونت تبدیل شود.
*در این گزارش از اطلاعات مقاله اندیشکده CSIS (مرکز مطالعات راهبردی و بینالمللی) درباره بحران آب تهران استفاده شده است.