وضعیت بحرانی در مرز ایران و افغانستان / طالبان محموله صادراتی ایران را متوقف کرد!

به گزارش اقتصادآنلاین، بحران صادرات سوخت به افغانستان وارد فاز جدید و نگران‌کننده‌ای شده است؛ جایی که تغییر یک‌باره و بدون اطلاع قبلی استانداردهای کیفیت سوخت توسط دولت طالبان، صدها تانکر حامل دیزل ایرانی و عراقی را در مرزهای شرقی ایران، به‌ویژه در گمرک میلک و دوغارون، متوقف کرده است.

استانداردهای جدید سولفور، که به گفته صادرکنندگان با تولیدات فعلی پالایشگاه‌های خصوصی ما همخوانی ندارد، بیش از چهار ماه است که مانع اصلی تجارت شده و فعالان این حوزه را با چالش‌های اقتصادی و لجستیکی بی‌سابقه‌ای روبرو ساخته است. این اقدام ناگهانی، نه تنها صادرات بخش خصوصی را مختل کرده، بلکه نگرانی‌هایی را در خصوص آینده بازار فرآورده‌های نفتی ایران در همسایگی به وجود آورده است. این بحران نه تنها بر اقتصاد صادرکنندگان ایرانی سایه افکنده، بلکه امنیت انرژی افغانستان را نیز در آستانه فصل سرما به مخاطره انداخته است.

ابعاد بحران: تانکرها در انتظار سرنوشت

بحران فعلی در مرزهای شرقی ایران با افغانستان، ابعاد لجستیکی و اقتصادی گسترده‌ای یافته است که نیازمند توجه فوری مقامات دو کشور است. این توقف گسترده تانکرها، که حامل فرآورده‌های نفتی ایران است، نه تنها باعث سرگردانی رانندگان شده، بلکه جریان حیاتی سوخت به افغانستان را نیز مختل کرده است.

آمارهای تکان‌دهنده از مرزها

استاندار خراسان رضوی در تازه‌ترین اظهارات خود از توقف قریب به ۲,۲۰۰ تانکر حمل سوخت در مرزهای افغانستان خبر داد که در انتظار اتخاذ تصمیم نهایی هستند. این آمار تنها بخشی از مشکل را نشان می‌دهد، زیرا تمرکز اصلی بر دو گمرک کلیدی و پرتردد است:

• مرز میلک (شهرستان زابل): این مرز که یکی از شریان‌های اصلی صادرات به ولایات جنوبی افغانستان است، شاهد انباشت تعداد قابل توجهی تانکر است. رانندگان این تانکرها در شرایط بسیار سختی قرار دارند؛ نه اجازه ورود به خاک افغانستان برای تخلیه بار را دارند و نه می‌توانند بار خود را به ایران بازگردانند، چرا که بارنامه و مجوزهای خروج، به معنای فروش نهایی کالا تلقی می‌شود.

• مرز دوغارون: این مرز، که دروازه اصلی تجارت با هرات و غرب افغانستان است، وضعیت وخیم‌تری را تجربه می‌کند. سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی (اوپکس) تأکید کرد که بیش از سه هزار تانکر در این مرز با مشکل مشابهی مواجه شده‌اند، هرچند تمرکز اصلی بحران بر محموله‌های دیزل است که با استانداردهای جدید تطابق ندارند.

تأثیرات لجستیکی و انسانی

توقف طولانی‌مدت این حجم از تانکرها (که مجموعاً بیش از چهار ماه است)، مشکلات لجستیکی متعددی ایجاد کرده است:

1. فرسودگی سرمایه و زمان: هر روز توقف تانکرها، هزینه‌های سنگینی را بر دوش صادرکنندگان می‌گذارد. این هزینه‌ها شامل استهلاک سرمایه در گردش، هزینه‌های خواب سرمایه، و هزینه‌های نگهداری رانندگان در مناطق مرزی است.

2. انباشتگی در زیرساخت‌های مرزی: توقف هزاران تانکر، فضای پارکینگ‌ها و محل‌های نگهداری در اطراف گمرکات را اشغال کرده و کارایی عملیات گمرکی عادی را نیز مختل ساخته است.

3. تهدید کیفیت محموله: نگهداری طولانی‌مدت سوخت در شرایط آب و هوایی متغیر، به‌ویژه در فصل گرم، می‌تواند بر کیفیت نهایی محصول تأثیر بگذارد و در صورت فساد، ضرر مضاعفی بر صادرکننده وارد کند.

ریشه مشکل: استاندارد سولفور یا رقابت؟

ریشه اصلی این بحران، تغییر یک‌باره و بدون پیش‌زمینه‌ای در الزامات فنی و کیفیت سوخت توسط مقامات افغانستان است. این تغییر نه تنها بخش خصوصی ایران را هدف قرار داده، بلکه پیچیدگی‌های فنی صادرات را به شدت افزایش داده است.

کاهش ناگهانی سقف پذیرش سولفور

بر اساس توضیحات سیدحمید حسینی، سخنگوی اوپکس، هسته اصلی این بحران، کاهش ناگهانی و غیرمنتظره سقف پذیرش سولفور (گوگرد) در گازوئیل صادراتی به افغانستان است.

• استاندارد قبلی: صادرات ایران مطابق با استانداردهای قبلی افغانستان انجام می‌شد که سقف پذیرش سولفور در گازوئیل تا ۷,۰۰۰ PPM (قسمت در میلیون) بود.

• استاندارد جدید: وزارت مالیه طالبان بدون هیچ هشدار قبلی، این سقف را به ۲,۰۰۰ PPM کاهش داده است.

این تفاوت ۷۵ درصدی در میزان مجاز گوگرد، عملاً بخش عمده‌ای از تولیدات پالایشگاه‌های کوچک و متوسط خصوصی ایران را که متناسب با استاندارد قبلی فعالیت می‌کردند، غیرقابل قبول ساخته است.

واکنش صادرکنندگان و کیفیت سوخت

صادرکنندگان ایرانی به شدت بر این نکته تأکید دارند که «سوخت بی کیفیت نیست»، بلکه آن‌ها با قوانین جدیدی روبرو شده‌اند که زمان کافی برای انطباق فنی فراهم نکرده است.

"دولت افغانستان بدون اطلاع قبلی، یک‌شبه قوانین خود را تغییر داده است." - اظهارات فعالان بازار

این بدان معناست که محموله‌های موجود در مرز، هرچند از نظر فنی استاندارد لازم برای ورود به افغانستان جدید را ندارند، اما کیفیت آن‌ها ممکن است برای بازار داخلی ایران یا بازارهای دیگر قابل قبول باشد.

فراتر از دیزل: مشکل بنزین و آلاینده‌ها

این سخت‌گیری‌ها محدود به گازوئیل نیست. بنزین صادراتی ایران نیز به دلیل مشکلاتی در سطح آلاینده‌هایی مانند بنزن و سایر ترکیبات فرار آلی (VOCs)، با چالش‌های مشابهی در مراحل آزمایشگاهی مواجه شده است. این موضوع نشان می‌دهد که دولت طالبان در تلاش است تا کیفیت واردات سوخت را به سمت استانداردهای جهانی‌تری (هرچند با اجرای ناگهانی) سوق دهد.

تأثیرات فنی تولید در ایران

تولید گازوئیل با استاندارد جدید (کمتر از ۵,۰۰۰ PPM، و هدف نهایی ۲,۰۰۰ PPM) نیازمند فرایندهای پیچیده هیدروژناسیون و ارتقاء واحد گوگردزدایی در پالایشگاه‌ها است. برای پالایشگاه‌های کوچک و خصوصی ایران که اغلب با ظرفیت و تکنولوژی‌های قدیمی‌تر کار می‌کنند، رسیدن به این استاندارد نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هنگفت و زمان‌بر است.

چشم‌انداز بازار و راهکارهای پیشنهادی

این بحران در مقطع زمانی حساسی رخ داده است؛ همزمان با تشدید جنگ اوکراین و کاهش صادرات سوخت از سوی روسیه به بازارهای آسیای میانه، افغانستان بیش از هر زمان دیگری به منابع جایگزین و پایدار انرژی وابسته است.

خلاء تأمین انرژی افغانستان

تولید گازوئیل با استاندارد پایین‌تر از ۵,۰۰۰ PPM برای پالایشگاه‌های کوچک خصوصی ایران به سادگی امکان‌پذیر نیست. این امر در کنار کاهش صادرات سوخت از روسیه به دلیل حملات اوکراین، افغانستان را با کمبود سوخت در آستانه زمستان مواجه کرده است.

این کمبود بالقوه می‌تواند عاملی باشد که در نهایت طالبان را وادار به صدور مجوز ترخیص موقت محموله‌های فعلی کند، زیرا تأمین انرژی زمستانی برای آن‌ها اولویت دارد. با این حال، این یک راهکار کوتاه‌مدت است و نه راه‌حلی برای تداوم تجارت.

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت بحران

برای حل این معضل و جلوگیری از تکرار آن در آینده، فعالان بازار و تحلیلگران چند محور اصلی را برای رایزنی مقامات ایرانی پیشنهاد می‌کنند:

دیپلماسی فعال و مدیریت گذار

مهم‌ترین راهکار، استفاده از اهرم‌های دیپلماتیک است. رایزنی مستقیم با مقامات ارشد کابل برای اجرای تغییرات استاندارد به صورت تدریجی است. این امر باید با اطلاع‌رسانی حداقل دو ماهه انجام شود تا صادرکنندگان فرصت کافی برای آماده‌سازی محموله‌های جدید یا یافتن خریدار برای محموله‌های قدیمی‌تر را داشته باشند.

تطبیق تولید و سرمایه‌گذاری بلندمدت

بخش خصوصی ایران باید متعهد به سرمایه‌گذاری بر روی ارتقاء واحدهای تولیدی خود شود. هدف اصلی باید تولید مستمر دیزل کم‌سولفور باشد تا بازار افغانستان به طور کامل از دست نرود. این تطبیق نیازمند حمایت‌های مالی و تسهیلاتی از سوی دولت ایران است.

بررسی رقبا و رصد بازار منطقه‌ای

صادرکنندگان باید به صورت دقیق‌تری فعالیت واردکنندگان رقیب مانند ترکمنستان و روسیه را رصد کنند. این کشورها ممکن است توانسته باشند با لابی‌های قوی‌تر یا فرایندهای تولیدی سازگارتر، سهم بازار از دست رفته ایران را به دست آورند. تداوم این روند می‌تواند جایگاه ایران را به عنوان تأمین‌کننده اصلی سوخت افغانستان به خطر اندازد.

زنگ خطر برای صادرکنندگان ایرانی

بحران تانکرهای متوقف شده، زنگ خطری جدی برای صادرکنندگان ایرانی است. این وضعیت نشان می‌دهد که اتکای صرف به استانداردهای گذشته در روابط تجاری با همسایگان، به‌ویژه در حوزه فرآورده‌های نفتی که تحت تأثیر شدید قوانین زیست‌محیطی جهانی قرار دارند، بسیار پرخطر است.

تا زمانی که استانداردهای جدید به‌طور کامل اجرایی و برای بخش خصوصی ما قابل انطباق نشود، یا دیپلماسی موفقی برای ترخیص موقت محموله‌های موجود حاصل نگردد، مرزهای شرقی همچنان شاهد توقف و انباشت کامیون‌هایی حامل سرمایه‌های ملی خواهند بود. مدیریت این بحران نیازمند یک رویکرد هماهنگ میان وزارت امور خارجه، وزارت نفت و بخش خصوصی برای تضمین تداوم و پایداری صادرات در چارچوب قوانین جدید منطقه است.