داعش در کمین سوریه؛ خواب زمستانی سلفی‌ها در انتظار فرصت بازگشت
پس از سقوط بشار اسد و روی کار آمدن دولت «احمد شرع»، گروه موسوم به «دولت اسلامی» (داعش) ناچار شده است وارد مرحله‌ای از «خواب زمستانی عملیاتی» شود. این گروه که پیش‌تر در بیابان‌های سوریه محصور شده بود، اکنون در پی نفوذ به نظم سیاسی جدید سوریه است و با وجود بحرانی‌ترین دوران خود از نظر نیروی انسانی، رهبری و پایگاه مردمی، بر بی‌ثباتی حساب باز کرده است.
به گزارش اقتصادآنلاین، سوریه هنوز مستعد بی‌ثباتی و جنگ است. گروه داعش، که برای سال‌هایی خاورمیانه را اسیر ایدئولوژی سفلی-جهادی خود کرده بود، امروز در کمین سوریه نشسته است. در حالی که یکی از ضعیف‌ترین دوران‌های خود را می گذراند. اما آیا داعش به نقطه پایان نزدیک شده یا احتمال دوباره برآمدن این گروه افراطی وجود دارد؟
اندیشکده ISPI که یکی از اندیشکده‌های معتبر ایتالیا و اروپا است، در گزارشی به این پرسش پاسخ داده است.
تحول ساختار سیاسی سوریه و موقعیت جدید داعش
از زمان سقوط رژیم سوریه در دسامبر سال گذشته (آذر ۱۴۰۳) و قدرت‌گیری «هیات تحریر الشام» به رهبری احمد شرع، پس از عملیات «دفع العدوان»، محیط جغرافیایی و سیاسی فعالیت داعش در سوریه دگرگون شده است. این تغییر نقطه عطفی در مسیر این گروه محسوب می‌شود، به‌ویژه از آن رو که یکی از گروه‌هایی است که ساختار و شیوه عمل داعش را از نزدیک می‌شناسد؛ چرا که در سال ۲۰۱۳ از آن جدا شد (پس از آن‌که در آغاز بخشی از آن، در قالب «جبهه النصره» بود) و سپس با القاعده بیعت کرد؛ گروهی که داعش بعدها علیه آن جنگید و تکفیرش کرد.
با بازپس‌گیری بیشتر شهرهای سوریه از سوی نیروهای انقلابی سابق، داعش در این گسترش جغرافیایی و سیاسی فرصتی تازه دید تا بار دیگر تحرک پیدا کند. این وضعیت جدید به آن اجازه داد تا دست‌کم در ظاهر، در میان دیگر نیروهای اسلام‌گرا استتار کند و آزادی عمل بیشتری برای جابه‌جایی و نفوذ در مناطق مختلف به دست آورد. بسیاری از نیروهای داعش که پیش‌تر در «بادیه سوریه» (بیابان مرکزی) محصور شده بودند، پس از پیروزی انقلابیون به شهرها بازگشتند و در پوشش گروه‌های انقلابی، از بررسی‌های امنیتی و ایست‌های بازرسی دولت جدید گریختند.
ورود به مرحله «خواب زمستانی عملیاتی»
با این حال، این تغییرات بدون چالش نبود. با شکل‌گیری دولت جدید و استقرار نسبی آن، کارزار امنیتی گسترده‌ای علیه داعش آغاز شد. در نتیجه، این گروه که به فعالیت‌های مخفیانه و تشکیل هسته‌های خفته در شهرها و مناطق روستایی شهرت دارد، تصمیم گرفت وارد مرحله‌ای شود که می‌توان آن را «خواب زمستانی عملیاتی» نامید؛ یعنی پرهیز از اقدامات آشکار در شهرهای بزرگ برای جلب نکردن توجه، و تمرکز بر بازسازی ساختار نظامی و امنیتی خود متناسب با شرایط جدید سوریه و دولت احمد شرع.
در ماه‌های پس از روی کار آمدن الشرع، داعش تنها عملیات محدودی را در مناطق دورافتاده انجام داد. مانند شرق حلب، بادیه حمص و شهر «الصنمين» در استان درعا و از درگیری مستقیم در شهرهای بزرگ پرهیز کرد. این پرهیز به نظر می‌رسد تصمیمی آگاهانه و راهبردی باشد.
اتهامات و فعالیت‌های پنهان داعش
دولت جدید داعش را متهم کرد که در صدد اجرای عملیات‌هایی علیه زیارتگاه‌های شیعیان در دمشق بوده و اعلام کرد این طرح را خنثی کرده و عاملان آن را بازداشت کرده است. همچنین، دولت داعش را مسئول انفجار کلیسای «مار الیاس» در دمشق در ژوئن گذشته دانست.
اطلاعات موجود حاکی از آن است که داعش در حال بازسازی ساختار نظامی خود بر مبنای سه منطقه عملیاتی است: شرق، جنوب و غرب سوریه. اگر این اطلاعات درست باشد، نشان می‌دهد داعش در پی بازتعریف موقعیت خود و تدوین راهبردی بلندمدت است که با ساختار جدید دولت سوریه سازگار باشد. به‌ویژه در شرایطی که احمد شرع سیاست «گشایش بین‌المللی» را در پیش گرفته است؛ از جمله دیدار با «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در ریاض، احتمال امضای تفاهم‌نامه‌های امنیتی با اسرائیل، و حتی تغییرات ظاهری مانند استفاده از کراوات رنگی. امری که خلاف سنت سلفی-جهادی است.
جنگ روایت‌ها: داعش در برابر شرع
داعش در تبلیغات رسانه‌ای خود این تغییرات را نشانه «خیانت» الشرع به «پروژه جهادی» معرفی می‌کند و تأکید دارد که خود این گروه ده سال پیش نسبت به چنین انحرافی هشدار داده بود. در روایت داعش، احمد شرع در پی تأسیس «دولت مدنی سکولار» (دوله مدنیه) است که با «مجاهدین» می‌جنگد و خون کسانی را که برای برپایی حکومتی بر پایه شریعت جان باختند، نادیده می‌گیرد.
در این راستا، داعش همچنان از متون دینیِ برگرفته از سنت سلفی بهره می‌برد. همان مکتبی که احمد شرع خود در آن پرورش یافته است و برای مشروعیت‌بخشی به اتهامات ارتداد علیه دولت جدید، به گفتارهای ابن تیمیه، آیات قرآن و احادیث نبوی استناد می‌کند (البته با تفسیر نادرست). در مقابل، مخالفان داعش، به‌ویژه نیروهای هیات تحریر شام ، این گروه را متهم می‌کنند که با ناتوانی در تمایز میان آیات محکم و متشابه، همانند خوارج صدر اسلام عمل می‌کند.
نقش شخصیت‌های دینی در مقابله با داعش
از چهره‌های برجسته‌ای که با داعش از منظر فکری و دینی مقابله کرده‌اند، می‌توان به «عبدالرحیم عَتّون» (ابوعبدالله الشامی) اشاره کرد. فقیه و نظریه‌پرداز برجسته پیشین جبهه النصره و سپس تحریر شام. او نقشی کلیدی در نقد و رد اندیشه‌های داعش از زمان جدایی النصره تا تشکیل «دولت نجات» و منازعات درون گروه‌های انقلابی داشت. او اکنون به عنوان مشاور شرعی ریاست‌جمهوری سوریه فعالیت می‌کند و با استدلال‌های دینی، موضع دولت را در برابر روایت‌های افراطی داعش تقویت کرده است.
داعش در مرحله بازسازی و انتظار فرصت
اگرچه داعش در حال حاضر تهدیدی وجودی برای دولت احمد الشرع محسوب نمی‌شود، اما می‌کوشد با اجرای حملات غافلگیرکننده علیه چهره‌های تأثیرگذار یا منافع بین‌المللی، ثبات کشور را برهم زده و مشروعیت دولت را زیر سؤال ببرد. با این حال، دولت احمد شرع که دستگاه امنیتی خود را از تحریر شام به ارث برده، بیش از هر نیروی دیگری با روش‌های داعش آشناست و پیش‌تر نیز در ادلب برخلاف ارتش ملی سوریه یا نیروهای دموکراتیک سوریه توانست شبکه‌های آن را منهدم کند.
داعش اکنون در مرحله بازسازی قرار دارد؛ مرحله‌ای که ممکن است طولانی شود. با این وجود، این گروه همچنان بر بی‌ثباتی‌ها حساب می‌کند.از جمله افزایش تنش میان دولت و نیروهای دموکراتیک سوریه، بروز اختلاف میان الشرع و گروه‌های انقلابی یا درگیری با طایفه دروزی در السویداء. داعش این رخدادها را فرصت‌های استراتژیک برای بازگشت می‌داند.
تغییر در شیوه‌های عملیاتی داعش
یکی از ستون‌های اصلی راهبرد کنونی داعش، تکیه بر «عملیات انفرادی» است؛ اقداماتی که نیازی به نیروی انسانی زیاد یا تجهیزات پیچیده ندارند. این عملیات‌ها بیشتر با هدف ایجاد تلفات و انتقام انجام می‌شوند تا تصرف سرزمین، و با توجه به کمبود نیرو، منابع مالی و تسلیحات، برای شرایط فعلی داعش مناسب‌ترند.
داعش بخش زیادی از نیروهای خود را از دست داده است؛ برخی کشته شده‌اند، برخی توبه کرده یا از طریق میانجی‌گری قبیله‌ای به ساختار دولت جدید پیوسته‌اند. همچنین این گروه از کمبود رهبران کاریزماتیک رنج می‌برد و بیشتر اعضای کنونی آن چهره‌های ناشناخته و بی‌تجربه‌اند که مشروعیت چندانی در میان جهادی‌ها ندارند.
از سوی دیگر، داعش در میان پایگاه اجتماعی اهل سنت به شدت منزوی شده است؛ جامعه‌ای که در دولت الشرع نوعی «سوپاپ اطمینان» برای بازگشت حاکمیت سنی پس از دهه‌ها حاشیه‌نشینی زیر سلطه رژیم علوی اسد می‌بیند. حتی مخالفان سابق احمد شرع نیز اکنون بر این باورند که ضربه زدن به دولت او در واقع به سود بقایای رژیم سابق تمام می‌شود.
مهم‌تر از همه، داعش دیگر از شبکه تبلیغاتی قدرتمند «مجاهدان دیجیتال» برخوردار نیست. کسانی که روزگاری از آن در فضای مجازی دفاع می‌کردند، ایدئولوژی‌اش را ترویج می‌دادند و پیروان جدید جذب می‌کردند. امروز گفتمان داعش منزوی، صدایش ضعیف و پیامش بی‌پژواک شده است.
چه خواهد شد؟
با وجود تمام شکست‌ها و تضعیف‌های پیاپی، نباید خطر داعش را دست‌کم گرفت؛ چرا که این سازمان متخصص انتظار کشیدن و یافتن روزنه‌هاست و برای بازگشت به صحنه، تنها به یک لحظه ضعف در جبهه مقابل نیاز دارد. با این حال، اکنون در یکی از آسیب‌پذیرترین مراحل خود از نظر نیروی انسانی، رهبری، منابع مالی و حمایت اجتماعی قرار گرفته است.
دولت احمد شرع، با وجود همه انتقادها، باتجربه‌ترین بازیگر در مواجهه با داعش است و شاید همان نیرویی باشد که بتواند این سازمان را به نقطه پایان واقعی‌اش برساند، به‌ویژه اگر بتواند انسجام «خانه سنی» را که پیشگام انقلاب سوریه بود، حفظ کند.