تحریم‌های بی‌صدا؛ زخم عمیق مکانیسم ماشه بر پیکر نظام سلامت ایران

محمد نظام پور، دکترای مدیریت استراتژیک در یادداشتی نوشت: با گذشت سال‌ها از بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به‌ویژه پس از فعال‌سازی بحث‌برانگیز مکانیسم ماشه در سال ۲۰۲۰، تأثیرات این محدودیت‌ها بر اقتصاد کشور آشکارتر از همیشه شده است. در حالی که توجه بسیاری از تحلیل‌گران به پیامد‌های این تحریم‌ها بر صادرات نفت، تورم و سرمایه‌گذاری خارجی معطوف بوده، یک حوزه حیاتی کمتر مورد توجه قرار گرفته و آن سلامت عمومی و تأمین داروی بیماران کشور است.

دارو؛ عدم دسترسی در سایه تحریم‌ها

اگرچه از منظر حقوق بین‌الملل، دارو و تجهیزات پزشکی مشمول تحریم‌های مستقیم نمی‌شوند، اما مکانیسم‌های مالی و بانکی مورد نیاز برای انجام مبادلات دارویی تحت تأثیر تحریم‌ها قرار گرفته‌اند. فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را به همراه دارد، عملاً شرایطی را به‌وجود می‌آورد که واردات دارو به ایران را به‌شدت پیچیده و پرهزینه خواهد کرد.

بانک‌های بین‌المللی، حتی در موارد مربوط به کالا‌های بشردوستانه از جمله دارو و تجهیزات پزشکی، همکاری خود را با شرکت‌های ایرانی کاهش می‌دهند. تجربه کانال مالی اروپا (INSTEX) به‌عنوان ابزاری مالی پشتیبان تجارت شرکت‌های بین‌المللی با ایران نشان می‌دهد که با بازگشت تحریم‌ها، این کانال‌ها نیز به درستی کار نمی‌کنند.

کمبود دارو‌های خاص؛ افزایش رنج بیماران

گزارش "فهرست هشدار عدم پایداری تأمین دارو" سازمان غذا و دارو نشان می‌دهد که در ماه‌های اخیر، تأمین دارو‌های حیاتی از جمله دارو‌های بیماران سرطانی، پیوند اعضا،‌ام‌اس، هموفیلی و حتی قلم‌های انسولین با اختلال جدی مواجه بوده است. این کمبود‌ها به کیفیت زندگی بیماران آسیب زده و آنها را به استفاده از دارو‌های جایگزین واداشته است؛ دارو‌هایی که اثربخشی آنها با دارو‌های برند اصلی متفاوت است و همین امر باعث اختلال در روند درمان و افزایش رنج بیماران شده است، به‌طوری‌که برخی ناگزیر به تهیه دارو از کشور‌های همسایه یا بازار قاچاق می‌شوند.

محدودیت منابع ارزی برای تامین دارو

پیش‌بینی می‌شود با بازگشت تحریم‌ها، محدودیت منابع ارزی برای تأمین دارو فشار مضاعفی بر شرکت‌های دارویی وارد کند. محدود شدن دسترسی به منابع ارز ترجیحی برای واردات بسیاری از داروها، مواد اولیه و تجهیزات پزشکی دور از ذهن نیست. تحریم‌ها، به‌ویژه اختلال در ارتباط با شبکه بانکی بین‌المللی (سوئیفت)، نقل و انتقال پول برای خرید دارو و مواد اولیه را بسیار دشوار و پرهزینه خواهد کرد.

قیمت‌گذاری دارو‌های وارداتی

عدم تثبیت نرخ ارز و ضریب تبدیل آن و همچنین افزایش هزینه‌های انتقال پول، موجب شده تا سازمان غذا و دارو بصورت مکرر قیمت‌گذاری دارو‌های وارداتی را به‌روز‌رسانی کند و این افزایش قیمت‌ها در صورتی که توسط سازمان‌های بیمه گر تحت پوشش قرار نگیرند بیماران را از درمان‌های ضروری محروم کرده و آن‌ها را به سمت درمان‌های جایگزین و کم‌اثر سوق می‌دهد، تا جایی که ممکن است برخی درمان خود را به کلی کنار بگذارند.

تولید داخل؛ ناجی اقتصاد تحریم‌شده

در واکنش به تحریم‌ها، نظام سلامت و بخش خصوصی تمام تلاش خود را برای افزایش ظرفیت تولید داخل انجام داده‌اند. با این حال، بسیاری از مواد اولیه دارویی، مواد جانبی تولید، تجهیزات آزمایشگاه‌های کنترل کیفی، ماشین آلات و قطعات مورد نیاز برای تولید همچنان وابسته به واردات هستند که در صورت بروز مشکلات ناشی از تشدید تحریم ها، تأثیر منفی بر تولید و تأمین دارو خواهد داشت بنابراین با اتخاذ سیاست‌های حمایتی دولت می‌توان از تولید داخل بعنوان ناجی تحریم استفاده کند.

پیامد‌های روانی و اجتماعی

پیامد‌های تحریم‌ها تنها به جسم بیماران محدود نمی‌شود. اضطراب، فشار مالی و ناامیدی، آسیب‌های روانی هستند که بیماران و خانواده‌های آنها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این شرایط باعث آسیب‌های روانی جدی تری برای یافتن دارو بدنبال داشته و به پدیده‌ی ذخیره‌سازی دارو دامن زده است.

پیشنهادات راهبردی برای تقویت تاب‌آوری نظام سلامت در مقابل فعال شدن مکانیسم ماشه

۱. کانال‌های مالی و تجاری جایگزین توسط بانک مرکزی مختص تامین دارو و تخصیص ارز

قرار دادن دارو و تجهیزات پزشکی در اولویت "یک" برای تخصیص ارز از جانب بانک مرکزی

برگزاری جلسات مستمر هم اندیشی اعضای سندیکای صاحبان صنایع دارو‌های انسانی، اتحادیه وارد کنندگان دارو و سندیکای تولیدکنندگان مواد اولیه دارویی با مدیران سازمان غذا و دارو

۲. تقویت زنجیره تأمین و لجستیک دارو

ایجاد ذخیره ۶ ماهه دارو‌های حیاتی بر اساس قانون برنامه هفتم پیشرفت کشور

برنامه‌ریزی برای حمایت از شرکت‌های تأمین‌کننده دارو‌های وارداتی برای ایجاد ذخیره دارویی حداقل ۳ ماهه با در نظر گرفتن تسهیلات و مشوق‌های مالی و غیرمالی

تسهیل قیمت گذاری دارو‌های وارداتی جهت پوشش کارمزد‌های ارزی و ریالی ناشی از انتقال پول

تسریع تخصیص ارز با اولویت موارد حداقل اسناد گذشته تا یک ماه آینده

بازنگری دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌ها و محدودیت‌های غیرضروری که با شرایط کنونی سازگاری ندارند و موجب کندی فرآیند تأمین دارو می‌شوند.

۳. تقویت تولید داخل دارو

حمایت از شرکت‌های تولیدی برای ایجاد ذخایر حداقل ۶ ماهه از مواد اولیه، مواد جانبی و اقلام بسته‌بندی، از طریق مشوق‌های مالی و غیرمالی

اصلاح مداوم قیمت‌ها بر اساس نرخ تورم برای جلوگیری از زیان دهی شرکت‌های تولیدی مخصوصا دارو‌های پرمصرف بیماران مزمن

جلوگیری از توقف چرخه نقدینگی زنجیره تامین دارو با اصلاح مدت بازپرداخت بیمه‌ها به داروخانه‌ها

۴. حمایت از بیماران و جامعه

توجه به حمایت از بیماران در صورت تغییر نرخ ارز از طریق تخصیص بودجه مناسب به طرح دارویار و پوشش‌های بیمه

تقویت صندوق بیماری‌های خاص و صعب العلاج وزارت بهداشت برای پوشش دارو‌های خاص و گران‌قیمت در شرایط تحریم

حذف انحصار‌های موجود و حمایت از دسترسی به دارو‌های برند و ژنریک برای جلوگیری از کمبود برند خاص دارویی با توجه به سهم بازار دارو‌ها

دارو، استراتژی‌های مؤثر در شرایط بحران

مهلت ۳۰ روزه کشور‌های اروپایی که در ۶ مهرماه (۲۸ سپتامبر) پایان می‌یابد، در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، نظام سلامت کشور باید با تمام توان آمادگی رویارویی با این تحریم‌های ظالمانه را داشته باشد. در روز‌های باقی‌مانده، ضروری است که برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های لازم به‌منظور تأمین دارو و ذخایر استراتژیک انجام گیرد تا از بروز مشکلات و غافلگیری جلوگیری شود.

"در نهایت همکاری و همدلی منسجم میان تمامی نهاد‌های سلامت‌محور با محوریت سازمان غذا و دارو، برای کاهش مخاطرات ناشی از «مکانیسم ماشه»، می‌تواند تسکین‌بخش آلام بیماران کشور باشد و مسیر عبور از این مرحله حساس را هموار سازد. "