تا ۲۰ سال آینده ایرانیان چه شکلی می‌شود؟ / ایرانیانِ افغانستانی!

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از تابناک، ایرانیان به‌طور تاریخی از تنوع ژنتیکی قابل توجهی برخوردار بوده‌اند که حاصل هزاران سال مهاجرت و تعاملات فرهنگی در منطقه است. ویژگی‌های غالب چهره ایرانیان شامل بینی‌های کشیده، استخوان‌گونه‌های برجسته و طیف پوستی از روشن تا گندمگون است که تحت تأثیر ژنتیک خاورمیانه‌ای و تا حدی آسیای مرکزی قرار دارد. از سوی دیگر، بسیاری از افغانستانی‌ها (به‌ویژه تاجیک‌ها، هزاره‌ها و پشتون‌ها) با ایرانیان دارای اشتراکات ژنتیکی هستند، اما برخی تفاوت‌های ظاهری مانند استخوان‌بندی پهن‌تر، چشم‌های کمی بادامی‌تر یا پوست تیره‌تر در برخی گروه‌های آنان مشاهده می‌شود.

تفاوت ها و شباهت ها

در جامعه کنونی ایران، افغانستانی‌های مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان عموماً از طریق برخی ویژگی‌های ظاهری قابل تشخیص هستند. این تفاوت‌ها که ناشی از عوامل ژنتیکی، اقلیمی و سبک زندگی است، حتی پس از سال‌ها اقامت در ایران نیز کاملاً محو نمی‌شود. پرسش اساسی این است که با تداوم حضور گسترده آنان و افزایش ازدواج‌های مختلط، این تفاوت‌ها چگونه تغییر خواهند کرد؟

در میان افغانستانی‌های غیرهراتی (به‌ویژه پشتون‌ها، هزاره‌ها و برخی تاجیک‌های مناطق مرکزی)، صورت‌ها عموماً پهن‌تر با گونه‌های برجسته‌تر، فک‌های قوی‌تر و ابرو‌های پرپشت‌تر دیده می‌شود. همچنین به دلیل شرایط آب‌وهوایی خشک، بسیاری از آنان پوستی تیره‌تر با ته‌رنگ قهوه‌ای یا زیتونی دارند (گرچه این ویژگی در تاجیک‌های شمال افغانستان کمتر مشاهده می‌شود). بینی‌های پهن‌تر با انحنای مشخص و چشم‌های بادامی‌تر با مژه‌های پرتر نیز از دیگر ویژگی‌های شایع در برخی گروه‌های افغانستانی است.

در کوتاه‌مدت (۲۰-۳۰ سال آینده)، این ویژگی‌ها احتمالاً همچنان قابل تشخیص خواهند بود، چرا که اختلاط ژنتیکی گسترده نیازمند زمان بیشتری است. با این حال، در نسل دوم و سوم فرزندان حاصل از ازدواج‌های مختلط، برخی از این نشانه‌ها کمرنگ‌تر شده و چهره‌هایی پدید خواهد آمد که نه کاملاً ایرانی و نه کاملاً افغانستانی به نظر می‌رسند. این تغییرات به‌ویژه در مناطق خاصی مانند تهران، مشهد و استان‌های شرقی کشور مشهودتر خواهد بود.

حال جمعیت ما و افغانستانی های ایرانی!

این تحولات در بستر تغییرات گسترده‌تر جمعیتی ایران رخ می‌دهد و برای پرداختن به موضوع پناهندگان افراد از این زاویه وارد بحث شدیم. آمار‌های رسمی سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد رشد جمعیت ایران در سال گذشته به منفی ۷.۳ درصد رسیده است. علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، هشدار داده که بدون سیاست‌های تشویقی، این کاهش می‌توانست به ۲۰-۲۵ درصد برسد. در مقابل این کاهش جمعیت داخلی، ایران میزبان یکی از بزرگ‌ترین جمعیت‌های پناهنده جهان (عمدتاً افغانستانی) است.

مقایسه آمار‌های تولد نشان‌دهنده روند نگران‌کننده‌ای است:

سال ۱۳۸۵: ۱,۲۵۳,۰۰۰ تولد برای جمعیت ۷۰,۴۹۵,۰۰۰ نفری

سال ۱۳۹۰: ۱,۳۸۲,۰۰۰ تولد برای جمعیت ۷۵,۱۴۹,۰۰۰ نفری

سال ۱۳۹۴: ۱,۵۷۰,۰۰۰ تولد (بالاترین رقم) برای جمعیت ۷۹ میلیون نفری

سال ۱۳۹۸: ۱,۱۹۶,۰۰۰ تولد برای جمعیت ۸۲,۷۱۰,۰۰۰ نفری

سال ۱۴۰۱: ۱,۰۷۵,۰۰۰ تولد برای جمعیت ۸۴,۷۰۰,۰۰۰ نفری

سال ۱۴۰۲: ۱,۰۵۷,۰۰۰ تولد برای جمعیت ۸۵,۳۲۹,۰۰۰ نفری

سال ۱۴۰۳: کاهش ۷.۳ درصدی رشد جمعیت

در مقابل این کاهش، حضور افغانستانی‌ها در حال افزایش است: آمار رسمی دانش‌آموزان اتباع: ۶۱۰,۳۱۷ نفر است. یعنی به فرض تک‌فرزند بودن هر یک از این دانش‌آموزان که تقریباً برای خانواده‌های افغانستانی محال است، و احتساب پدر و مادر آنها، بیش از یک میلیون و هشتصد هزار نفر از دل همین آمار، افغانستانی بیرون می‌آید که از انواع امکانات ایرانیان برخوردارند. اما داشتن دو سه فرزند در خانواده‌های افغانستانی مسأله حداقلی است و این عدد با محاسبه سه فرزند، به بیش از سه میلیون نفر نیز می‌رسد. این عدد فقط از عدد دانش‌آموزان در حال تحصیل به دست می‌آید و در خارج از این حوزه، اعداد و ارقام بسیار بالاتر است.

۱۲ درصد کل پناهجویان جهان در ایران

بر اساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان (۲۰۲۴): ایران میزبان ۳,۷۶۴,۵۱۷ پناهجوی شناسایی‌شده (۱۲% از کل پناهجویان جهان). این رقم بدون احتساب مهاجران غیرقانونی است. در واقع ایران درصد بالایی از کل پناهجویان جهان را در خود جای داده است. آن هم در شرایطی که جامعه جهانی انواع تحریم‌ها را علیه کشورمان به کار بسته است.

هرچند مخالفان حضور مهاجران افغانستانی در ایران می‌گویند برآورد‌های چهار تا پنج میلیون نفری از جمعیت مهاجران افغانستانی بسیار کم است، این عدد در مقیاس جمعیت پناهجویان در دنیا عدد بزرگی است.

براساس آخرین آمار کمیساریای عالی پناهندگان در سال ۲۰۲۴ میلادی، حتی بدون احتساب مهاجران فاقد مدارک قانونی، ایران با رکورد سه میلیون و ۷۶۴ هزار و ۵۱۷ پناهجوی شناسایی‌شده، در صدر کشور‌های میزبان پناهجویان قرار دارد. اما این آمار در برابر واقعیت جاری، بسیار عدد پایین است. با این حساب، ایران بدون احتساب مهاجران فاقد مدارک قانونی، به‌تنهایی میزبان حداقل ۱۲ درصد کل پناهجویان در سراسر جهان است.

زاد و ولد زنان افغان حداقل دو برابر زنان ایرانی

براساس یکی از آخرین آمارهای رسمی در سایت مرکز آمار ایران، در سال ۱۴۰۰ میزان باروری در میان اتباع ایرانی ۱.۶۵ فرزند به ازای هر زن و برای کل افراد مقیم ایران شامل مهاجران ۱.۷۴ فرزند به ازای هر زن محاسبه شده است.

اگر فرض کنیم جمعیت زنان افغانستانی در سن باروری حدود پنج درصد کل جمعیت زنان ۱۵ تا ۴۵ ساله باشد، در این صورت نرخ باروری برای مهاجران افغانستانی حدود ۳.۴۵ فرزند به ازای هر زن محاسبه می‌شود. به‌عبارتی، می‌توان گفت میزان باروری در میان مهاجران افغانستانی بیش از دو برابر زنان ایرانی است.

تازه این عدد برای ۱۴۰۰ است و در سال‌های اخیر، عدد بالاتری را در این بخش داریم. هنوز مطالعه جامعه‌ای در این باره شکل نگرفته است.

تغییر ترکیب جمعیتی

در هر حال همه این شرایط به علاوه کاهش رشد جمعیت در بسیاری از شهر‌ها و رشد باروری در چند استان و آن هم در شهر‌های خاص آنها، عجیب نیست که منتظر تحولات اجتماعی و جمعیتی عجیب و غریب در آینده باشیم.

این تحولات جمعیتی، همراه با کاهش رشد جمعیت در اکثر استان‌ها و تمرکز رشد باروری در چند استان خاص، می‌تواند به تغییرات اجتماعی و جمعیتی قابل توجهی در آینده منجر شود. در دو دهه آینده، اگرچه تغییرات چهره‌شناسی ممکن است هنوز کاملاً محسوس نباشد، اما روند‌های فعلی نشان‌دهنده تحولات عمیق‌تری است که در بلندمدت تأثیرات خود را بر هویت جمعیتی ایران و البته حوزه های مهم تر دیگر خواهد گذاشت