ارزشیابی تحصیلی بخشی از فرآیند یاددهی-یادگیری است
ماه خرداد که فرا می‌رسد و تابستان خودنمایی می‌کند برای هرکس که تجربه کلاس و مدرسه را داشته باشد دو احساس متناقض نیز تداعی می‌شود؛ یکی روزهای دلهره آور امتحانات پایان سال و دیگری خوشی سه ماه تعطیلی تابستان.
این دو حس و حال متناقض در تمام ١٢ سال تحصیلی، همراه دانش‌آموزان، پایان بخش یک سال تحصیلی هستند یک سال تحصیلی که با مهر آغاز و با خرداد برای دانش‌آموزان پایان می‌یابد البته برای دانش‌آموزانی که امتحانات خرداد را با موفقیت سپری کرده باشند درغیراین صورت سال تحصیلی همان‌گونه که برای پرسنل مدارس از مهر تا مهر است برای دانش‌آموزانی که تجدید دارند نیز ١٢ ماه خواهد بود نه ٩ ماه. صرف نظر از حس و حال دلهره آور و تلخ امتحان به ویژه از نوع خردادی و نهایی که تعدادی از دانش‌آموزان با جشن کتاب‌سوزی دق‌دل خود را خالی می‌کنند، این پرسش اساسی مطرح است که در دنیای جدید و به لطف دستاوردهای علوم تربیتی و مدیریت آموزشی در فلسفه و کارکرد امتحان یا ارزشیابی تحصیلی تحول بزرگی ایجاد شده است و دیگر امتحان ابزار مچ‌گیری یا رتبه‌بندی و مقایسه افرد با یکدیگر نیست بلکه بخشی از فرآیند یاددهی-یاددگیری است که موجب تقویت و تکمیل فرآیند آموزش و تربیت خواهد شد امری که متاسفانه هنوز در نظام آموزشی ما نهادینه نشده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد ، گذشته از فلسفه و کارکرد ارزشیابی تحصیلی یا امتحانات، متاسفانه چند سالی است که با سوءاستفاده از امکانات مجازی و فناوری‌های اطلاعاتی سوالات امتحان نهایی لو می‌رود و دردسرهایی را برای مدارس و مسوولان و مجریان آن ایجاد کرده است که این موضوع در پایتخت بیشتر از شهرهای دیگر با واکنش‌های وسیعی مواجه شده است به همین دلیل برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با عبدالرسول عمادی، رییس مرکز سنجش و ارزشیابی تحصیلی وزارت آموزش و پرورش انجام دهیم.
در حال حاضر نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی مبتنی بر چه اصول علمی است؟
نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی از توابع نظام یاددهی- یادگیری است و بنای آن بر ماموریت کلان نظام آموزشی و اهداف دوره‌های تحصیلی، اهداف کتاب درسی و در نهایت مبتنی بر اهدافی است که برای هر فصل از یک کتاب درسی در نظر گرفته می‌شود. ارزشیابی در نظام آموزشی جمهوری اسلامی بر پایه راهکار ٢-١٩ سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش در دوره‌ها و پایه‌های تحصیلی با سه رویکرد: ارزشیابی فرآیند محور- ارزشیابی نتیجه محور و ارزشیابی تلفیقی بنیاد گذاشته شده است و هر سه رویکرد در خدمت تحقق شایستگی‌های پایه در سطوح دانش، نگرش و رفتار یاد گیرندگان است. شایستگی‌های پایه نیز در شش ساحت مختلف مورد انتظار است. بنابر این ارزشیابی مطلوب در افق تحقق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش یک ارزشیابی شایستگی‌محور است که در شش ساحت سند و در سطوح دانش، نگرش و رفتار و در چارچوب یکی از سه رویکرد فرآیند محور، نتیجه محور یا تلفیقی خواهد بود. هم‌اکنون در حوزه‌های مختلف در وزارت آموزش و پرورش حرکت به سمت ارزشیابی شایستگی محور آغاز شده است. در هر پایه تحصیلی شایستگی‌های عمومی، پایه و تخصصی مدنظر است و برای رسیدن به ارزشیابی شایستگی‌محور ابتدا محتوای متون آموزشی مورد تجدیدنظر واقع می‌شوند و کتاب به گونه‌ای طراحی می‌شود که شایستگی‌های مورد نظر گام به‌گام در یاد‌گیرنده به وجود آمده نهادینه شوند و قابل ارزشیابی باشند. این اقدام اکنون در مورد محتوای متون در دوره متوسطه فنی و حرفه‌ای به انجام رسیده و ارزشیابی آنها هم بر مبنای همین نظام ارزشیابی شایستگی محور برنامه‌ریزی شده است. کتاب‌های درسی در این روش به صورت پودمانی طراحی می‌شوند و هر پودمان آموزشی مشتمل بر تعدادی مهارت و شایستگی است که پس از آموزش هر پودمان میزان تحقق هر یک از مهارت‌ها در هنرجویان هنرستان‌های فنی‌و‌حرفه‌ای مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد و سپس پودمان بعدی آموزش داده می‌شود و بعد از آموزش همه پودمان‌ها ارزشیابی نهایی از محتوا میانگین ارزشیابی پودمان‌های آموزشی خواهد بود. با تصویب زیر نظام‌های سند تحول بنیادین در شورای عالی آموزش و پرورش و تمهید مقدمات لازم و به ویژه همپای تحول در محتوا در هر دوره و پایه تحصیلی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نیز متناسب با همان محتوا اجرایی و عملیاتی خواهد شد.
آیا همپای تحول در نظام آموزشی تحول در امتحانات نهایی نیز مدنظربوده است؟
امتحانات نهایی در پایه سوم متوسطه نظری و فنی و حرفه‌ای و در دوره یک ساله پیش‌دانشگاهی برگزار می‌شود و با پایان دوره قدیم و حذف دوره یک ساله پیش‌دانشگاهی این امتحانات به پایه دوازدهم انتقال می‌یابند و دروس پایه دوازدهم در نظام جدید ارزشیابی نهایی خواهند شد یعنی در یک امتحان هماهنگ کشوری میزان یادگیری محتوای آنها مورد ارزشیابی واقع خواهد شد.
در واقع هدف از برگزاری امتحان نهایی چیست؟
در نظام آموزشی ایران امتحانات نهایی تقریبا نقش یک آزمون جامع را برای فارغ‌التحصیل کردن دانش‌آموزان ایفا می‌کند اگر چه به لحاظ محتوایی این آزمون‌ها در واقع آزمون جامع از یادگیری ١٢ ساله دانش‌آموزان نیست ولی چون این آزمون‌ها در سال آخر تحصیل دانش‌آموزان به انجام می‌رسد چنین جایگاهی داشته‌اند. با فرض یکسانی فرصت‌های آموزشی در سراسر کشور این آزمون بدون اعمال هیچ گونه ضریبی برای همه دانش‌آموزان سراسر کشور به طور یکسان و با یک مجموعه سوالات واحد برگزار می‌شود و فرضی که در این امتحانات وجود دارد این است که این آزمون‌ها برای سنجش میزان یادگیری دانش‌آموزان از یک محتوای معین انجام می‌شود و چون در این ارزشیابی هر فرد با خودش مقایسه می‌شود و بنایی بر رتبه‌بندی یا مقایسه یادگیرندگان با هم وجود ندارد بنابراین ایجاد تفاوت در سوالات امتحانی به تفکیک استان‌ها یا مناطق کشور بر مبنای برخورداری یا محرومیت آنها منتفی است و اعمال ضریب برای مناطق به مانند آنچه در آزمون سراسری ورود به دانشگاه‌ها انجام می‌شود نیز محلی از اعراب ندارد زیرا کنکور یک آزمون غربالگر است که شرکت‌کنندگان در آن در یک مسابقه شرکت می‌کنند و امتحانات نهایی آموزش و پرورش چنین هدفی را دنبال نمی‌کند.
برخی امتحان نهایی را با کنکور مقایسه می‌کنند و در این ارتباط نظرات مختلفی وجود دارد شما در این زمینه چه توضیحی دارید؟
در سال‌های اخیر و پس از تصویب قانون سنجش و پذیرش دانشجو در مجلس شورای اسلامی که بر مبنای آن وزارت آموزش و پرورش موظف به تولید سوابق تحصیلی و ارسال به سازمان سنجش آموزش کشور جهت اعمال در نظام پذیرش دانشجو شده است امتحانات نهایی مدارس نقش جدیدی را نیز عهده‌دار شده‌اند و این نقش اعمال آنها در پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها است. تلفیق نمرات حاصل از آزمون‌های عمومی و اختصاصی کنکور با نمرات امتحان نهایی البته اساسا کار نادرستی است زیرا این دو نوع نمرات یعنی نمرات کنکوری و نمرات امتحان نهایی با دو هدف متفاوت به دست می‌آیند و ملاک‌های آنها کاملا متفاوت است.
می دانیم که بحث اهداف نظام ارزشیابی که به عنوان بخشی از فرآیند یاددهی-یادگیری باید متناسب با اصول و مبانی ارزشیابی صورت گیرد، به نظر شما در عمل چقدر از امتحانات در مدارس در این چارچوب صورت می‌گیرد؟
امتحانات مدارس ما تاکنون در سه بخش قابل تحلیل است یک بخش ارزشیابی کیفی توصیفی مربوط به دوره ابتدایی است. بخش دوم امتحانات پایه‌های مختلف در متوسطه است و بخش سوم امتحانات نهایی است. بر اساس اصول ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی دانش‌آموزان باید در مسیر تحصیل و تربیت خویش متناسب با استعدادها و توانمندی‌های فردی خودشان که از یکی به دیگری متفاوت است مورد آموزش قرار گیرند و تربیت آنها در جهت شکوفا کردن توانایی‌های بالقوه آنان باشد. هر یک از دانش‌آموزان در ساحت‌های شش‌گانه تعلیم و تربیت که سند تحول بنیادین بر آنها انگشت تایید گذاشته است واجد توانایی‌هایی متفاوت از همدیگر هستند و بر همین اساس نیز اصل در آموزش آنها تحقق شایستگی‌ها در شخصیت آنها متناسب با آورده شخصیتی خودشان است و بنابراین مقایسه و مسابقه در این میان واجد جایگاه درجه اولی نیست. به عبارت دیگر مدرسه نباید به محلی برای مسابقه تربیتی و تحصیلی بدل شود اگرچه انسان همواره در مقام مقایسه نیز برمی‌آید و نمی‌تواند سرنوشت خود را بدون توجه به همگنان و محیط پیرامون خود رقم بزند. بر این اساس ارزشیابی نیز در پایه‌های مختلف تحصیلی و در دروس گوناگونی که آموزش داده می‌شود باید ناظر به همین رشد و شکوفایی تک‌تک دانش‌آموزان باشد. ارزشیابی توصیفی در دوره ابتدایی از ابتدا با این هدف طراحی شد تا ارزشیابی به یکی از وجوه و ابزار ارزشیابی که نمره است فرو کاسته نشود و در نهایت معلمان بتوانند در یک توصیف روشن و شفاف ارزشیابی خود را از عملکرد تحصیلی و تربیتی دانش‌آموزان نشان دهند. ارزشیابی توصیفی به معنای حذف نمره نبود بلکه نمره به عنوان یکی از ابزارهای سنجش در خدمت ارزشیابی است هر جا که این نظام ارزشیابی به درستی مورد عمل قرار گرفته باشد موفق عمل کرده و اول ارزشیابی مورد توجه قرار گرفته است. بنابر این اعمال ارزشیابی توصیفی در دوره ابتدایی کاری درست و بجا بوده و اقدام همکاران ما در ترویج ارزشیابی کیفی در دوره ابتدایی قابل تقدیر است. تغییر در نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دوره‌های متوسطه مستلزم تغییر در نحوه چینش محتوای آموزشی در قالب متون درسی می‌تواند و باید روش‌های ارزشیابی را دگرگون کند و کار تحول در نظام ارزشیابی دوره متوسطه نیز در حال انجام است و تا تحقق کامل نظام جدید آموزشی نظام تحول یافته‌ای را در ارزشیابی دوره متوسطه نیز شاهد خواهیم بود.
برای حفظ امنیت امتحانات نهایی چه تدابیری اندیشیده شده است تا با جلوگیری از افشای سوالات اعتبار این امتحانات خدشه‌دار نشود؟
در مورد اعمال پارامترهای امنیتی در حفاظت از سوالات امتحانات نهایی نیز باید عرض کنم که امنیت سوالات امتحان نهایی در سه مرحله مدنظر است. در مرحله اول که مرحله طراحی سوال است تنها تیم طراحی سوالات که سه نفر یا حداکثر چهار نفر هستند در جریان کم و کیف سوالات هستند و چون مساله برای این تیم حیثیتی است و آنها از دبیران مجرب و صاحب صلاحیت‌های ویژه‌ای هستند و خود به خوبی به اهمیت امنیت سوالات وقوف دارند، تعهد و سلامت شخصیت تیم طراحی تضمین‌کننده امنیت سوالات در این مرحله است. در مرحله دوم سوالات طراحی شده با لحاظ نکات امنیتی به قرنطینه شهرستان، منطقه یا ناحیه آموزشی مورد نظر انتقال می‌یابد و در محیطی کاملا بسته و محدود که امکان تبادل پیام با بیرون از آن وجود ندارد سوالات تکثیر و بسته‌بندی می‌شود. حضور تمام وقت مسوولان حراست ادارات آموزش و پرورش در فرآیند تکثیر سوالات و نصب دستگاه خنثی‌کننده امواج اینترنت و دادن هویت منطقه‌ای به برگه‌های امتحانی با چاپ پس زمینه روی اوراق از تمهیدات مهم برای این مرحله از امنیت سوالات امتحانی است. در مرحله سوم پاکت مهر و موم شده سوالات در اختیار مدیران حوزه اجرا و ناظران قرار می‌گیرد تا به حوزه‌های اجرا انتقال یابد این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است. در سراسر کشور نزدیک به ٦٥٠٠ حوزه اجرای امتحانات نهایی وجود دارد و امنیت سوالات امتحانی در این مرحله فوق‌العاده مهم است. در پایان این مرحله پاکت‌های حاوی سوالات با حضور و تایید عوامل حوزه اجرا بازگشایی شده و در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد. در این مرحله اگر چه زمان نسبتا کوتاه است و از تحویل سوالات تا شروع امتحان زمان زیادی نیست اما همین مرحله نیز بسیار مهم است و تضمین امنیت امتحان از جمله به این مرحله مهم وابسته است. در سال‌های اخیر و با گسترش امکانات ارتباطی و به ویژه اینترنت و نرم افزارهای فضای مجازی نگرانی‌هایی برای سوالات به ویژه در مرحله سوم وجود دارد که با تلاش برای هر چه کوتاه‌تر کردن زمان مرحله سوم امکان این شیطنت‌ها نیز کم و کمتر شده است.
اما با وجود این تدابیر، چند سالی است که برخی سوالات حتی چند ساعت قبل از شروع امتحان و در مواردی روز قبل از امتحان سوالات لو رفته است دلیل این موارد چه بوده است و برای جلوگیری از آن چه باید کرد؟
در سنوات اخیر برخی شیادان و کلاهبرداران در فضای اینترنت اقدام به تاسیس کانال‌ها و سایت‌هایی برای فروش سوالات امتحانی کرده‌اند که با پیگیری‌های مرکز حراست وزارت آموزش و پرورش و پلیس فتا این اقدامات خنثی شده و عوامل مربوطه دستگیر شده‌اند. سوالاتی که آنها به معرض فروش گذاشته‌اند نیز با سر برگ‌های جعلی مربوط به سنوات و دوره‌های امتحانی گذشته بوده و عملا با گرفتن پول از مشتریان خود سوالات بی‌مصرف و تاریخ گذشته در اختیار آنان قرار داده‌اند.
بی‌تردید سودجویان دو دسته‌اند برخی از عوامل داخلی و برخی هم عوامل خارج از آموزش و پرورش هستند. پیگیری‌هایی که در این زمینه انجام شده نشان می‌دهد این افراد معمولا از چه سنخ هستند و با چه انگیزه‌هایی دست به چنین اقدامی می‌زنند؟
سودجویان در هر دو حالت به دنبال اخاذی از مردم هستند و فعالان سایت‌های مذکور اقدام به اخاذی‌های چند ده میلیونی کرده‌اند که با پیگیری‌های پلیس فتا دستگیر شده‌اند. برخی عوامل آموزشی نیز در این میان نقش داشته‌اند که آنان نیز به جرم‌های خود اعتراف کرده‌اند. برخی عوامل داخلی آموزش‌و پرورش نیز ممکن است غیر از انگیزه‌های مالی دارای انگیزه‌هایی از جنس خصومت‌های شخصی و منطقه‌ای هم باشند و حتی ممکن است انگیزه‌های سیاسی نیز محرک این گونه حرکات باشد.
میزان این موارد چقدر است و به نسبت سال‌های گذشته چگونه است و در مناطق مختلف کشور چه تفاوت‌هایی دارد؟
به نظر می‌رسد با توسعه فضای مجازی هر ساله این شیادان نسبت به سال قبل هم بیشتر می‌شوند و هم شگردهایی پیچیده‌تر را به کار می‌گیرند تا بتوانند از رصد تور اطلاعاتی و امنیتی بگریزند و البته پلیس فتا و مجموعه عوامل مرتبط با تمام قدرت با آنها مقابله می‌کنند و هم‌اکنون تعداد زیادی از این شیادان دستگیر شده‌اند و در حال طی کردن مراحل قانونی برای مجازات آنها هستیم و در وزارت آموزش و پرورش اقدامات هماهنگی از طریق مرکز حراست و معاونت حقوقی وزارتخانه در جریان است.
بی‌تردید برای موفقیت در این رویکردهای علمی همراهی والدین و دانش‌آموز نیز ضرورت دارد؛ برای به دست آوردن این همراهی چه تدابیری اندیشیده شده است؟
خوشبختانه والدین ایرانی نسبت به آموزش فرزندان خود حساسیت بالایی به خرج می‌دهند و سهم آموزش در سبد هزینه خانوارهای ایرانی سهم مهمی است و هر روز مشارکت اولیا در اداره کردن مدارس و ایفای نقش آنها در فرآیندهای مربوط به تحصیل فرزندان‌شان جدی‌تر می‌شود در گذشته والدین تنها از طریق نمره امتحان فرزندان‌شان نسبت به وضعیت تحصیلی آنان اطلاع پیدا می‌کردند و اکنون با توجه به انواع روش‌های تعامل خانه و مدرسه این اطلاع جامع‌تر شده است به ویژه در دوره ابتدایی که آموزگاران با داشتن پوشه‌های کار و مستندات دیگر در مورد عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان اطلاعات دقیق‌تری را به خانواده‌ها ارایه می‌کنند و به ویژه با جدی‌تر شدن مساله پژوهش‌های دانش‌آموزی اولیا واجد نقش جدی‌تری شده‌اند با توسعه فرآیندهای کیفی در ارزشیابی تحصیلی دانش‌آموزان این نقش و همراهی هر روز نیز بیشتر خواهد شد تغییر روش آموزش و اتخاذ روش‌های نوین تدریس و بهبود محتوا به نحوی که امکان یادگیری گروهی و مشارکت در آموزش را بیشتر کند نقش والدین را نیز در ارزیابی از عملکرد تحصیلی فرزندشان بهبود و توسعه قابل ملاحظه‌ای خواهد بخشید.
سپاسگزارم از شرکت شما در این گفت‌وگو اگر نکاتی را در این زمینه ضروری می‌دانید که فرهنگیان و والدین و دانش‌آموزان در جریان باشند بفرمایید؟
آموزش در ذهن ما عموما معادل درس دادن و در حالت بهتر یاد دادن است در حالی که امروزه آموزش را فرآیندی دو طرفه می‌دانند که یک طرف یاد دادن است و طرف دیگر یاد گرفتن و تا زمانی که یاد گرفتن اتفاق نیفتد یاد دادن هم اتفاق نیفتاده است. یاددهی نوعی داد و ستد است که زمانی اتفاق می‌افتد که هم فروشنده اراده فروختن و هم خریدار اراده خریدن داشته باشد و امروزه در حوزه‌های مختلف اقتصادی نیز قبل از شروع فرآیند عرضه کالا و خدمات به تحریک طرف تقاضا می‌پردازند. برای اینکه یادگیری به خوبی اتفاق بیفتد والدین و معلمان باید شرایط یادگیری را برای دانش‌آموزان فراهم کنند این شرایط هم تمهید مقدمات و ایجاد امکان‌های مادی است و تمهید شرایط به لحاظ روحی و روانی است تا فرزندان ما به آنچه یاد می‌گیرند علاقه‌مند باشند تا یادگیری در آنها نهادینه شود و تعمیق یابد و باید محتوا به روش‌های جذاب و دلچسب به آنها ارایه شود در این روش ارایه، همپای تدریس ارزشیابی نیز صورت می‌گیرد و ارزشیابی مستمر و تکوینی شرط لازم و کافی برای یک یادگیری منسجم و پایدار است زمانی فرزندان ما در تحصیل موفق خواهند بود که آنچه سرنوشت تحصیلی آنها را معین می‌کند نه یک امتحان تجمیعی پایانی بلکه جریانی مستمر از ارزشیابی تحصیلی باشد.
