رونق آلایندگی در دوران رکود

 ایران با اتکا به منابع غنی هیدروکربوری به عنوان یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در حوزه انرژی به حساب می‌آید که در بخش‌های مختلف اقتصادی از هدررفت شدید انرژی رنج می‌برد. با وجود تاکیدات داخلی و هشدارهای نهادهای بین‌المللی شدت مصرف انرژی در ایران هنوز کنترل نشده است و شاهد رشد سالانه تولید آلاینده‌های کربنی هستیم. در سالیان اخیر تنها دوره‌یی که شدت مصرف انرژی در ایران کاهش یافته‌ مربوط به دوران هدفمندی یارانه‌ها و افزایش ناگهانی قیمت حامل‌های انرژی است. این رشد مصرف انرژی در حالی اتفاق می‌افتد که ایران در سال‌های اخیر عمدتا با رشد اقتصادی منفی یا اندک مواجه بوده است.

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل ، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انتشار گزارشی در این زمینه نشان می‌دهد با وجود چنین وضعیتی در رشد اقتصادی و با وجود اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها که هدف اصلی آن اصلاح ساختار مصرف انرژی در کشور بود، روند صعودی مصرف انرژی و انتشار آلاینده متوقف نشده و رشد مصرف انرژی در 25سال اخیر به صورت متوسط سالانه 5.2درصد بوده است. در چنین وضعیتی ایران در سال‌های آینده نه تنها به توسعه پایدار نزدیک نخواهد شد بلکه با توجه به تقبل تعهدات بین‌المللی نظیر کاپ21 با محرومیت از جذب سرمایه خارجی مواجه خواهد شد. بررسی این روزنامه  از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این رابطه را در ادامه می‌خوانید. البته ذکر این نکته قابل توجه است که در گزارش مرکز پژوهش‌ها ترازنامه انرژی سال 1390 مورد استفاده قرار گرفته که به نظر می‌رسد ناشی از محدودیت اطلاعات مورد نیاز برای تکمیل گزارش در سال‌های اخیر بوده است. این روزنامه در بخش‌هایی از گزارش، داده‌ها را براساس ترازنامه سال 1392 به‌روزرسانی کرده است.

به‌طور کلی کشورهایی که در مرحله رشد اقتصادی قرار دارند، لاجرم و حداقل در سال‌های اولیه رشد خود دارای شدت مصرف انرژی بالایی هستند. شدت مصرف انرژی از تقسیم میزان مصرف انرژی بر تولید ناخالص داخلی هر کشور به دست می‌آید. در مورد ایران اما رشد مصرف انرژی حتی در سال‌های رشد منفی اقتصاد هم مثبت بوده است. در گزارش مرکز پژوهش‌ها با استناد به سالنامه آماری انرژی جهانی اظهار شده است که رشد متوسط مصرف کل انرژی ایران طی سال‌های 2000 تا 2015 به‌طور متوسط برابر با 4.3درصد بوده است. این در حالی است که در همین بازه رشد متوسط سالانه جهانی معادل 2.2درصد بوده است و رتبه جهانی ایران در این زمینه در خلال این 15سال از شانزدهم به یازدهم رسیده است.

 اثر مقطعی هدفمندی‌ یارانه‌ها

اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها در سال 2010 نیز نتوانست روند مصرف انرژی در ایران را تغییر دهد و پس از یک دوره کاهش مقطعی، مصرف انرژی در ایران با سیر صعودی مواجه شده است.  ایران در زمینه حجم انتشار آلاینده دی‌اکسید کربن در جایگاه هفتم جهانی قرار دارد. نکته تامل برانگیز در این زمینه این است کشورهایی که در این لیست در جایگاه بالاتری از ایران قرار دارند چین، ایالات‌متحده، هند، روسیه، ژاپن و آلمان هستند که همگی یا در زمره کشورهای توسعه‌یافته و با حجم فعالیت صنعتی بسیار بالاتر از ایران قرار دارند یا مانند چین و هند در حال تجربه نرخ‌های رشد اقتصادی بالا هستند.

در حالی که ایران هیچ‌یک از این شرایط را دارا نیست و تنها به علت عدم تدبیر، 2درصد از انتشار دی‌اکسیدکربن در جهان را داراست. در زمینه شدت انتشار آلاینده (میزان تولید دی‌اکسید کربن به ازای تولید ناخالص ‌داخلی) نیز ایران پس از روسیه، آفریقای‌جنوبی، اوکراین، ازبکستان، قزاقستان و چین در جایگاه هفتم قرار دارد. ایران در سال 2015 به ازای یک‌دلار تولید ناخالص داخلی برحسب برابری قدرت خرید به قیمت ثابت 2005، بیش از نیم‌کیلوگرم دی‌اکسیدکربن منتشر کرده است.

 سوزاندن گازهای فلر

برخلاف بی‌توجهی مسوولان داخلی به موضوع جمع‌آوری گازهای فلر و جلوگیری از سوزاندن آنها، نهادهای بین‌المللی بارها این نکته را به ایران متذکر شده‌اند. آخرین مورد از این تذکرها را می‌توان در گزارش ویژه بانک جهانی از وضعیت اقتصاد ایران در دوران پسابرجام مشاهده کرد. در این گزارش عنوان شده است که در سال 2014 میزان هدررفت و فلرینگ گاز در ایران به سطح 17میلیاردمترمکعب رسیده‌ و با پشت سر گذاشتن روسیه به مقام اول جهانی در این شاخص دست یافته است. در این گزارش قید شده است که علت فلر گاز در ایران نبود زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری و انتقال این‌ گازها برای استفاده بهینه است. براساس برآورد بانک جهانی ارزش بازاری این گازها به‌طور تقریبی بین 4 تا 6میلیارد دلار در سال است. علاوه بر این هزینه سنگین اقتصادی، هزینه‌های سنگینی بر محیط‌زیست از محل سوزاندن گازهای فلر ایران نیز وارد می‌شود.

بی‌توجهی داخلی به این موضوع از عدم انتشار آمارهای دقیق در این حوزه مشخص می‌شود. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان شده است که در ترازنامه انرژی، انتشار دی‌اکسیدکربن ناشی از سوزاندن گازهای همراه نفت مورد توجه قرار نگرفته است.

 آلایندگی صنایع نفت و نیرو

یکی دیگر از حوزه‌های آلاینده در کشور تزریق گاز در مخازن نفت برای جلوگیری از افت فشار و تولید صیانتی است. براساس ترازنامه هیدروکربوری در سال 1390، مجموع گاز تزریق‌ شده به میدان‌های نفتی معادل 86میلیون و 890هزار مترمکعب در روز بوده که رقمی برابر مصرف 224میلیون بشکه نفت‌خام در سال است.

 این رقم براساس ترازنامه سال 1392 به 81میلیون و 900هزار مترمکعب رسیده است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تنها در بخش استخراج نفت‌خام و گاز طبیعی در سال 90 بیش از 29میلیون‌تن دی‌اکسید‌کربن تولید شده است.

در بخش پتروشیمی نیز در سال 1390 مصرف انرژی شامل خوراک و سوخت مجتمع‌ها معادل 177میلیون و 520هزار بشکه نفت‌خام بوده است. هرچند برای محاسبه میزان انتشار دی‌اکسیدکربن صرفا به رقم سوخت توجه می‌شود که در این سال 51میلیون و 290هزار بشکه معادل نفت‌خام بوده که منجر به تولید بیش از 15میلیون‌تن دی‌اکسید‌کربن شده است.

در بخش پالایشگاهی نیز میزان مصرف سوخت هم از نوع گاز و هم سوخت مایع قابل توجه بوده است. براساس ترازنامه انرژی، در سال 1390 میزان سوخت پالایشگاه‌های گازی بیش از 3میلیارد و 404میلیون مترمکعب، برابر با20میلیون و 980هزار بشکه معادل نفت‌خام بوده است. سوخت پالایشگاه‌های نفتی از دو منبع سوخت گاز و محصولات خود پالایشگاه تامین می‌شود. در سال 1390 سوخت مصرفی پالایشگاه‌های نفتی برابر با 34میلیون و 150هزار بشکه معادل نفت‌خام بوده که از این مقدار 20میلیون و 280هزار بشکه مربوط به سوخت گاز طبیعی و 13میلیون و 870هزار بشکه از تولیدات داخلی پالایشگاه‌ها شامل گاز پالایشی، گاز مایع و فرآورده‌های نفتی تامین شده است. هرچند در ترازنامه انرژی تنها انتشار دی‌اکسیدکربن در پالایشگاه‌های نفتی گزارش شده و میزان انتشار آن در پالایشگاه‌های گازی مورد توجه قرار نگرفته است. در مجموع در بخش پالایشگاه‌های نفت براساس ترازنامه هیدروکربوری سال 1390بیش از 11میلیون‌تن بوده است. این رقم در سال 1392 به بیش از 27میلیون تن رسیده است.

همچنین میزان آلایندگی در توزیع گاز طبیعی و تولید دی‌اکسیدکربن در سال 90 قریب به 4میلیون‌تن بوده است. در بخش نیروگاهی حجم مصرف انرژی و تولید دی‌اکسیدکربن بسیار قابل توجه است. در ترازنامه سال 1390 این صنعت بیش از 149میلیون‌تن و براساس ترازنامه سال 1392 بیش از 179میلیون و 825هزار تن دی‌اکسیدکربن تولید کرده ‌است.

 خطر تحریم‌های زیست‌محیطی

همان‌طور که اشاره شد، ادامه روند فعلی مصرف انرژی در ایران آثار مخرب زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت. اما نکته مهم دیگری که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به آن اشاره شده است در رابطه با خدشه‌دار شدن تعهدات ایران در جوامع بین‌المللی است. در اجلاس اخیر تغییرات آب‌وهوایی پاریس، ایران تعهد کرده تا سال 2030 سالانه 4درصد از انتشار گازهای گلخانه‌یی خود بکاهد. این رقم در صورت رفع تحریم‌ها و همکاری‌های بین‌المللی به 12درصد خواهد رسید. پیش از این وزیر نیرو هشدار داده بود که عمل‌نکردن ایران به تعهدات خود در معاهده کاپ‌21، با تحریم‌هایی شدیدتر از تحریم‌های هسته‌یی مواجه خواهد شد.

مرکز پژوهش‌های مجلس یکی از چالش‌های ایران در این زمینه را در نحوه محاسبات صورت‌گرفته در مطالعات انجام‌ شده می‌داند و این اشکال را ناشی از عدم توجه به انرژی به‌کار رفته در نهادهای واسطه‌یی مورد نیاز بخش‌های اقتصادی در مطالعات کلان معرفی می‌کند. هر بخش تولیدی علاوه بر آنکه برای تولید محصولات خود به انرژی نیاز دارد، از نهادهای واسطه‌یی استفاده می‌کند که در تولید آنها نیز انرژی مصرف شده است.

در واقع انرژی مصرف‌شده برای تولید نهاده‌های واسطه‌یی به حساب آن بخش از اقتصاد منظور می‌شود که از این نهاده‌ها در تولید محصولات خود استفاده می‌کند. بنابراین نیاز به الگویی همانند الگوی داده- ستانده است که قادر باشد، مصرف انرژی یک بخش در کل زنجیره تولید را محاسبه کند.