مدل مناسب قیمت‌گذاری آب برای ایران
«آب گران یا آب ارزان یا آب با قیمت واقعی؟» این پرسشی است که اکنون جامعه ایران همچنین بدنه دولتی باید بتواند به سرعت پاسخی شفاف برای آن پیدا کند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل ، ایران با محدودیت منابع آبی همچنین مالی روبه‌روست و شاید بالا بردن قیمت‌ها بهترین راه‌حل برای هر دو این معضل‌ها تلقی شود. حمید چیت‌چیان، وزیر نیروی ایران اعتقاد دارد اگر منابع مالی کافی برای این حوزه در ایران تامین نشود، آینده چیزی شبیه به وضعیت کشور عراق خواهد بود. «تعادل» در این گزارش و به واسطه مباحث طرح شده در نخستین کنفرانس اقتصاد آب ایران سعی بر این داشته تا از دیدگاهی علمی و کارشناسی به این پرسش که بهترین تصمیم برای قیمت آب در ایران در وضع فعلی چیست، پاسخ دهد. در همین زمینه حامد قدوسی، استاد اقتصاد مالی انستیتو فناوری استیونس امریکا که فعالیت‌های زیادی در زمینه اقتصاد آب داشته است همچنین مهدی میرزایی، کارشناس مسائل اجتماعی آب از دو منظر مختلف دیدگاه خود را در اختیار این روزنامه قرار داده‌اند. مشروح گزارش را در ادامه می‌خوانید.
«آب کالایی اقتصادی است». این جمله برای نخستین بار سال 1992 در سازمان ملل مطرح شد و از آن پس روز 22مارس در مقام بزرگداشت این کالا، روز جهانی آب نامگذاری شد. همزمان سازمان و انجمن‌های اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی فراوانی نیز در راستای آن متولد شدند. حکمرانان در طول تاریخ از آب به عنوان ابزار قدرت بهره بردند و تاکنون جنگ‌های بسیاری برای رسیدن به این ماده حیاتی رخ داده است. اما آب در اکثر مناطق دنیا رایگان و بدون حساب و کتاب در اختیار مردمان قرار می‌گرفت چراکه کمبود آن در ابتدا به هیچ ذهنی خطور نمی‌کرد. امروزه اما با افزایش بی‌رویه جمعیت جهان و بهبود وضعیت بهداشت جهان از یک سو و از سوی دیگر تغییرات جوی و محیط زیستی، مساله بحران آب را در لیست اولویت‌های تصمیم‌گیران کلان کشوری و جهانی وارد کرده است. هزینه‌های نجومی سرویس‌های آبرسانی به شهرهای پرجمعیت، رشد شاخص‌های بهداشت و تغذیه و کمبود رو به رشد آن، دست به دست هم می‌دهند که راه جبران این هزینه‌ها را تنها با قیمت‌گذای روی این کالا تعریف کنند. از این رو بازیگران حوزه سیاست در هر منطقه به استراتژی‌های متفاوتی در بهره‌برداری، ذخیره، صرفه جویی و درآمد‌زایی از آن روی آورده‌اند. هوکسترا یکی از پژوهشگران حوزه اقتصاد آب در مقاله خود با عنوان «مدیریت منابع آب» پارامترهای اثرگذار در این سیاست‌ورزی را میزان مصرف کشور، مدل مصرف، موقعیت جغرافیایی و مدل‌های کشوری در آن ناحیه برمی‌شمارد. تولد بحران آب در سراسر دنیا پژوهشگران را واداشت که فاکتورهای اثرگذار بر میزان مصرف آب را کشف کنند تا بلکه بتوانند از تشدید این بحران جلوگیری کنند. در این نوشتار سعی بر آن داریم تا با بررسی میزان مصرف کشورهای مختلف به رابطه میان تاثیر قیمت آب بر میزان مصرف جوامع پی ببریم.
مطالعات و پژوهش‌های گوناگونی تاکنون در زمینه تاثیر قیمت بر مدل مصرفی آب صورت گرفته است. پژوهش موسسه مطالعاتیPolaris Water Project یکی از این نمونه‌هاست. این تحقیق که روی 12کشور توسعه یافته صورت گرفته است، نشان می‌دهد که هر چه بهای آب بالاتر باشد، مصرف به صورت گریزناپذیر و مطلقی کاهش خواهد داشت. در نمودار شماره 1 کشور آلمان با داشتن بالاترین نرخ آب دارای کمترین میزان مصرف نیز است. از سوی دیگر کانادا با دارا بودن کمترین بهای آب دارای بیشترین میزان مصرف آب است. این رابطه معکوس قاعده‌یی است که در سراسر جدول تکرار شده است. مقایسه دو کشور ایتالیا و سوئد نیز خالی از لطف نیست. هر دو کشور با وجود قیمت‌های یکسان در جدول میزان مصرف، اعداد متفاوتی را نشان می‌دهند که این موضوع بیانگر تاثیر عوامل دیگری چون فرهنگ استفاده از آب، سبک زندگی و عوامل جغرافیایی است.
همچنین طبق تحقیقات دیگری که در دانشگاه پالرمو ایتالیا صورت گرفت، محققان بر این باورند که قیمت روی مصرف آب رابطه مطلقا معکوسی دارد. بدین معنا که با افزایش قیمت آب می‌توان در میزان مصرف آب صرفه‌جویی کرد و این امری گریزناپذیر است.
دیدگاه‌های متفاوت درباره کشش تقاضایی آب
در طرف مقابل برخی کارشناسان معتقدند که تقاضا برای آب به شدت غیرقابل کشش است و افزایش قیمت تنها باعث افزایش صورتحساب قبض می‌شود و روی میزان مصرف اثر نمی‌گذارد. براساس قانون تقاضا با کاهش قیمت یک کالا، مقدار تقاضا برای آن افزایش پیدا می‌کند. کشش قیمتی تقاضا مقدار تغییر تقاضا را نسبت به تغییر قیمت اندازه‌گیری می‌کند. وقتی مقدار تقاضا در مقابل تغییرات قیمت واکنش بسیار زیادی از خود نشان می‌دهد، می‌گوییم تقاضا با کشش(پرکشش) است. وقتی مقدار تقاضا در مقابل تغییرات قیمت واکنش بسیار کمی از خود نشان می‌دهد، می‌گوییم تقاضا بی‌کشش(کم کشش) است. در نتیجه این تعاریف از آنجا که آب ماده‌یی ضروری برای همه تعریف می‌شود تحت هر شرایطی خریداری می‌شود و نمی‌توان با افزایش بهای آن، تقاضا را کاهش داد. پیتر راجرز در مقاله خود با عنوان «آب کالایی اقتصادی» معتقد است که تنها راه کاهش مصرف آب، سهمیه‌بندی آن و ترویج صرفه‌جویی در مصرف آب است.
این پژوهشگران اعتقاد دارند با وجود تمام این رویکردهای گوناگون باید بحث بر سر با کشش و بی‌کشش بودن آب را کنار گذاشت. آنها اعتقاد دارند، آب کالایی است که در قیمت‌های مختلف و مصارف مختلف کشش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهد و در واقع تقاضا در سطوحی با کشش و در سطوحی دیگر بی‌کشش است.
تفاوت گروه‌های مصرف‌کنندگان
تقاضای آب به سه دسته کلی، تقاضا برای آب کشاورزی، تقاضا برای مصارف صنعتی، تقاضا برای مصارف شهری دسته‌بندی می‌شود. نوع استفاده از آب در هر یک از این سه گروه تقاضا مختلف است. بخش عمده آب استحصال شده صرف کشاورزی می‌شود و آب برداشتی در صنعت برای خنک کردن ماشین‌آلات تولیدی، ایجاد بخار و تبدیل بخار به آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. تقاضای آب شهری شامل انواع تقاضای آب برای کاربردهای خانگی، عمومی و تجاری است. تقاضای خانگی یا مسکونی نیز شامل استفاده به وسیله خانوارها در داخل یا خارج از محدوده مسکونی می‌شود. حجم آب مورد استفاده بر حسب ماهیت اسکان یا ترکیب خانوار، شغل ساکنان، قیمت آب، اندازه‌گیری و کنترل مصرف آب، عوامل فرهنگی و درآمد تغییر می‌کند. همین تفاوت گروه مصرف‌کنندگان باعث می‌شود که کشش قیمتی آب در بخش‌های مختلف متفاوت باشد. بر همین اساس آب برای مصارف ضروری چون آشامیدن، تهیه غذا و بهداشت کالایی بی‌کشش است. همین کالا در مصارفی چون ورزش‌های تفریحی باکشش است. به طور کلی کشش قیمتی برای آب بین -0.30 و -0.10 تخمین زده می‌شود.
کارشناسان چه می‌گویند؟
اما دیدگاه کارشناسان در این باره چیست؟ حامد قدوسی، استاد اقتصاد مالی انستیتو فناوری استیونس که تاکنون در بسیاری از همایش‌های حوزه آب ایران شرکت کرده و یکی از سخنرانان«نخستین کنفرانس اقتصاد آب ایران» نیز بوده است در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار می‌کند که کشش قیمتی آب کشاورزی متناسب با هزینه پایه آب، نوع محصول، ساختار بازار و امکان جبران آبیاری با نهاده‌های دیگر می‌تواند متفاوت باشد.
وی معتقد است که اساسا قاعده‌یی کلی میان قیمت آب و میزان مصرف آب برقرار نیست اما غالبا در قیمت‌های خیلی پایین آب که سهم آب در قیمت تمام شده اندک است اگر قیمت را چند برابر کنیم، عکس‌العمل چندانی نخواهیم دید. قدوسی ادامه می‌دهد: «نهایتا برای رسیدن به سقفی از صرفه‌جویی که ما را به نقطه پایداری برساند باید قیمت به صورت قابل توجهی بالا برود.» قدوسی در اظهارنظری قابل توجه بیان می‌کند که آنچه بر مصرف آب «کشاورزی» تاثیر جدی دارد، مقوله «فرهنگ» نیست. از دیدگاه او بر خلاف مصرف آب شهری که از فرهنگ اثر می‌گیرد، مصارف تجاری آب مانند کشاورزی در وهله اول از «فناوری» و «مهارت» اثر می‌پذیرند.
روش پیشنهادی برای ایران
قدوسی معتقد است، ایران برای کاهش میزان مصرف آب خود باید چند مکانیسم را به موازات هم پیش ببرد. اول اینکه برداشت کلی از هر حوزه براساس معیار پایداری اکوسیستم و منابع آب توسط دولت محدود شود و بعد اجازه داده شود خود کشاورزان با این میزان مشخص آب تصمیم بگیرند. بازارهای آب هم به کشاورزان اجازه خواهد داد در مورد تخصیص آب بین خودشان تصمیم بگیرند.
دوم اینکه قیمت انرژی کشاورزی(برق و گازوییل) منطقی شود. اثر قیمت انرژی شاید از اثر قیمت آب هم ملموس‌تر باشد و اجرایی کردن و کنترل آن هم راحت‌تر است. در نهایت آنکه اصرار بر خودکفایی محصولات آب بر برداشته شود و با منطقی شدن سیاست‌های تجارت بین‌المللی اجازه بدهیم محصولات آب بری که مزیت رقابتی ندارد خود به خود تعطیل شوند.
دیدگاه اجتماعی
مهدی میرزایی، کارشناس آب که بیشتر از جنبه‌های اجتماعی به این مساله پرداخته است اما در گفت‌وگو با «تعادل» در مورد تاثیر افزایش قیمت آب بر مصرف بخش کشاورزی و تحلیل رفتار مصرفی کشاورزان اظهار می‌کند:«در قیمت‌گذاری آب باید به این موضوع توجه شود که تا چه حد گنجایش افزایش قیمت وجود دارد. اگر قرار است که قیمت خیلی تغییر کند به سختی می‌توان کسی را مجبور به پرداخت هزینه‌های زیاد کرد. بنابراین پاسخ به این سوال منفی است. لذا محرک کاهش مصرف آب، افزایش قیمت نیست و بالا بردن قیمت آب در نهایت قیمت تمام شده محصولات کشاورزی را برای مصرف‌کننده افزایش می‌دهد. عده‌یی فکر می‌کنند که رفتار مردم خطی است که اگر از یک سمت فشار بیاورند از سمت دیگر نتیجه می‌گیرند.»
وی می‌افزاید:«همچنین نحوه گرفتن پول آب از کشاورزان خنده‌دار است و کنترلی روی مصرف آب آنها وجود ندارد. عده‌یی در اتاق‌های خود این طرح‌ها را می‌ریزند درحالی که یک بار هم به زمین‌های کشاورزی سر نزده‌اند.»
وی بر خلاف قدوسی، راه‌حل فرهنگی را دارای بیشترین تاثیر در انواع مصرف آب دانسته و در این زمینه می‌گوید:«ما متاسفانه حرف‌هایی را که شنیده‌ایم بدون تحلیل تکرار می‌کنیم. چیزی به نام بحران جدید آب وجود ندارد. این مساله همواره در ایران وجود داشته است. ایران همواره با مشکل کمبود آب مواجه بوده و تفاوتی که ایجاد شده این است که در سال‌های اخیر جمعیت ایران رو به افزایش است. درحالی که به نظر بنده تغییر اقلیمی به وجود نیامده است. لذا راه‌حل کوتاهی برای مشکل کم‌آبی وجود ندارد. ما 30سال یک چیزی را خراب کرده‌ایم و 30سال طول می‌کشد تا آن را اصلاح کنیم. حتی اگر بهترین و بهینه‌ترین سیستم‌های آبیاری هم در ایران فراگیر شود، مصرف آب تنها بین 20تا 30درصد کاهش می‌یابد و اتفاق خاصی نمی‌افتد لذا راه‌حل اساسی فرهنگی و تربیت فرهنگ مصرف آب نسل‌های بعدی است.»
