چشم انداز برجام مثبت است
اینکه برجام در فضای اقتصاد ایران چه تأثیراتی بر جای گذاشته است و برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های آن باید چه اقدام هایی انجام داد و همچنین اینکه انتقادات مخالفان برجام تا چه حد قابل قبول است بخشی از محورهای مصاحبه ما با حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر غلامرضا مصباحی مقدم اقتصاددان و نماینده سابق مجلس شورای اسلامی است.
یک سال از تفاهم برجام می‌گذرد و حدود 6 ماه هم از آغاز اجرای برجام سپری شده است. شما چه ارزیابی از این روند 6 ماهه اجرای برجام و تأثیر آن در اقتصاد کشور دارید؟ مذاکرات 1+5 و ایران که منتهی به توافق برجام شد آثار مثبتی بر فضای داخلی و بین‌المللی کشور ما داشته است. یکی از این آثار، توقف روند تشدید و افزایش تحریم‌ها بود زیرا طرف مقابل بنا داشت که در صورت عدم انجام مذاکرات، تحریم‌ها را بیشتر تشدید کرده و ما را به مرز فروپاشی اقتصادی بکشاند. در فضای بین‌المللی هم که در اثر قدرت رسانه‌ای طرف مقابل جو بسیار منفی علیه ایران ایجاد شده بود و تحت تأثیر بهانه‌هایی چون خطر ایران هسته‌ای توانسته بودند تا حد زیادی دنیا را علیه ما بسیج کنند، این فضا کاملاً شکسته شد. البته امریکا و غرب کماکان با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی چون ادعای حمایت ایران از تروریسم و رعایت نکردن حقوق بشر، این فضاسازی‌ها علیه ما را ادامه می‌دهند.
و از جنبه اقتصادی؟ از جنبه اقتصادی اگر برجام را مورد ارزیابی قرار دهیم باید گفت که رفت و آمدهای هیأت‌های اقتصادی و تجاری کشورهای مختلف بعد از تفاهم برجام گسترش زیادی داشته است و البته این رفت و آمدها بجز برخی موارد هنوز به انعقاد قراردادها منجر نشده است. در بخش نفت و انرژی کشور نیز شاهد افزایش تولید و صادرات بوده‌ایم اما در حوزه سرمایه گذاری و عقد قرارداد با توجه به تأخیر در ارائه مدل جدید قراردادهای نفتی هنوز به نتیجه چشمگیری نرسیده‌ایم.
فضای داخلی جامعه و افکار عمومی در خصوص نتایج اقتصادی برجام چگونه است؟ فضای داخلی کشور تحت تأثیر برجام حالت امیدوارانه‌ای به خود گرفته بود که این فضا هنوز هم ادامه دارد و مردم انتظار دارند که در ادامه زمینه برای بهبود وضعیت اقتصادی و معیشت آنها فراهم شود. در این مسیر ذکر یک آسیب هم لازم است و آن هم این است که توافق برجام انتظارات زیادی را در سطح اجتماع ایجاد کرد و مطالبات عمومی را برای بهره‌مندی از نتایج آن به شکل فزاینده‌ای بالا برد. مردم انتظار داشتند در نتیجه برجام فضای اقتصادی کشور بسرعت بهبود پیدا کند و زمینه برای حل همه مشکلات موجود فراهم شود و در نهایت اقتصاد از رکود خارج شود که محقق نشد. این آسیبی است که ناشی از تبلیغات زیاد رسانه‌ها و البته بالا بردن سطح توقعات توسط دولت بود.
نگاه واقع بینانه چه می‌گوید؟ اگر بخواهیم نگاه واقع بینانه‌ای به برجام داشته باشیم باید گفت که برجام موانع مبادلات اقتصادی و تعامل ما با اقتصاد جهانی را رفع کرده اما هنوز نتوانسته است آثار ملموس و محسوسی در اوضاع و شرایط اقتصاد کشور برجای بگذارد.
آیا 6 ماه فرصت مناسبی برای ارزیابی کلی برجام است؟ به نظر شما آیا زمان بیشتری برای محقق شدن آثار برجام نیاز نداریم؟ 6 ماه فرصت مناسبی نیست. من قبلًا تحلیلم این بود که حدود 6 ماه پس از اجرای برجام هیچ تحول جدی و فوری رخ نخواهد داد و تقریباً این پیش‌بینی من درست از آب درآمد. با این حال اکنون معتقدم که دور از ذهن نیست که از این پس زمینه برای کاهش تنش در مناسبات ما با طرف مقابل و همچنین بسترسازی برای مناسبات اقتصادی بهتر و مؤثرتر ایجاد شود. البته تأکیدم بر این است که مسئولان کشور به طور عمده همت خود را مصروف استفاده از ظرفیت‌های داخلی کشور کنند چرا که حدود 80 درصد ظرفیت اقتصاد ایران در داخل کشور است و کمتر از 20 درصد اقتصاد معلول ضوابط خارجی است. اگر این 80 درصد فعال شود و امکانات در داخل کشور اعم از نیروی انسانی، مدیریت انرژی کشور و بهینه‌سازی مصرف انرژی، هدایت نقدینگی به سمت تولید در بخش صنعت و... رخ دهد می‌توان امید داشت که یک اقتصاد مستحکم و درون زا در کشور برقرار شود.
این انتقاد مخالفان برجام که در متن این سند ضمانت‌های لازم برای تحقق کامل رفع تحریم‌ها و عادی شدن مناسبات اقتصادی ما با دنیا تعبیه نشده است را وارد می‌دانید؟ باید این طور گفت که در برجام اگر انتظار رفع همه مشکلات وجود داشته است، این تحقق پیدا نکرده است اما اگر تنها به رفع موانع متمرکز شویم که در واقعیت هم همین بوده و برجام زمینه ساز رفع محدودیت‌ها علیه اقتصاد ایران بوده است، می‌توان گفت که این انتظار محقق شده و برجام تا حدود زیادی توانسته زمینه تحرک به اقتصاد و خروج از محدودیت‌ها و موانع را فراهم کند. ضمن اینکه باید به این مسأله اشاره کرد که مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و امریکا در قضیه برجام لاینحل مانده و انتظار نرفته و نمی‌رود که این مسأله به سرانجام برسد. تحت تأثیر این تنش‌ها طبیعی است که شاهد عادی‌سازی روابط اقتصادی هم نخواهیم بود و با توجه به نقش امریکا در نظام مالی جهانی، موانع اقتصادی با شرکت‌های بزرگ اقتصاد، بانک‌ها و سایر کشورهای دیگر دنیا هم کم و بیش ادامه خواهد داشت.
مثلًا در زمینه عدم بهره‌مندی ایران از سیستم چرخه دلار در قالب توافق برجام این انتقاد مطرح است. چقدر به سیستم چرخه دلاری برای مبادلات خود نیاز داریم؟ با توجه به اینکه ما نفت خود را به دلار می‌فروشیم و همچنین ذخایر ما به دلار است و همچنین در مراودات اقتصادی ما با دنیا دلار ارز اول است، استفاده از سیستم چرخه دلار بسیار اهمیت دارد. مسأله استفاده از سیستم مبادلات دلاری اگرچه در قالب برجام حل نشده است اما باید از راه دیگری این مسأله حل شود. در این زمینه دو طرز تفکر وجود دارد که هر دو غلط است. عده‌ای خوشبینانه و کاملاً ذوق زده انتظار داشتند با برجام شاهد مناسبات عادی با دنیا بوده و همه مسائل ما حل شود که تصور ساده انگارانه‌ای است و عده‌ای دیگر هم می‌گویند برجام هیچ دستاوردی برای ما به همراه نداشته و از همان ابتدا هم می‌گفتند که تأثیری در اقتصاد ما بر جای نخواهد گذاشت که این هم تصور صحیحی نیست. برجام تأثیرات اقتصادی کوتاه مدتی بر اقتصاد ما داشته و در بلند مدت هم خواهد داشت.
یکی از محورهای اساسی انتقادات مخالفان دولت موضوع نوسازی ناوگان هوایی است که از آن به عنوان خرید غیر ضروری و لوکس یاد می‌کنند. این در حالی است که این نوسازی از طریق فاینانس صورت خواهد گرفت. آیا این انتقاد به دولت وارد است؟ اینکه ما به نوسازی ناوگان هوایی خود بپردازیم کاملاً بر اساس یک ضرورت جدی است و این برای امنیت خطوط داخلی و خارجی ما کاملاً احساس می‌شود. مخصوصاً با توجه به اینکه مقرر شده است که نوسازی ناوگان هوایی از طریق فاینانس برخی شرکت‌ها و بانک‌ها صورت پذیرد و همچنین برخی از این هواپیماها بر اساس سیستم اجاره به شرط تملیک در اختیار ما قرار گیرد، راهکار مناسب و به صرفه ای است.
توافق ایران و کارگروه ویژه مالی را در ادامه برجام می‌دانید؟ نظام بانکی ما تا چه حد برای حضور مؤثر در سیستم مالی دنیا به تغییر و تحول نیاز دارد؟ تغییر و تحول در سیستم بانکی ضروری است. برای بهبود مناسبات بانکی بین‌المللی و همچنین استفاده مناسب از سیستم مالی جهانی، این تغییر و تحولات کاملاً احساس می‌شود و در این جهت باید به سمت شفافیت پیش برویم. مخصوصاً اینکه این شفافیت‌زایی جهت استفاده از منافع و دستاوردهای برجام خواهد بود. اما موضوع مهم در این راستا منفعل برخورد نکردن است. اگر چه سازمان بین‌المللی شفافیت انتظار دارد که به این سمت حرکت کنیم و در بانک‌های خود ضابطه‌های بین‌المللی شفافیت را رعایت کنیم اما باید به تفاوت نگاه‌ها هم توجه کرد. مصادیق مورد نظر شفافیت در کشور ما با آنچه آنها تعریف می‌کنند کاملاً متفاوت است. مثلاً در موضوع حمایت مالی از تروریسم آنها معتقدند که حمایت از جنبش مقاومت مصداق تروریسم است و بر عکس ما نگاه کاملاً متفاوتی به موضوع داریم.به صورت کلی باید گفت برای تغییر و تحول در نظام بانکی اگر نیاز هست باید هزینه‌هایی را هم بپردازیم و البته باید در مورد مصادیق مورد نظر یک جمع‌بندی با سازمان‌های فعال بین‌المللی صورت پذیرد که از آن طریق بتوان مصادیق منطبق با استانداردهای قابل قبولی را پذیرفت.
چشم انداز برجام را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ در خصوص چشم انداز برجام معتقدم که نقطه مثبتی پیش رو است. برجام تأثیرات کوتاه مدتی داشت که مورد اشاره قرار گرفت. در بلند مدت شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی بزرگ اروپایی و غیر اروپایی علاقه‌مند هستند که مراودات خود را با ایران تسریع بخشند و به سرمایه گذاری در کشور ما بپردازند و معتقدم این موضوع محقق خواهد شد. البته هر گونه سرمایه گذاری باید حاوی دو مؤلفه مهم باشد؛ یکی انتقال فناوری و دیگری هم قائل شدن سهمی برای صادرات تولیدات مشترک به منطقه.
