بین‌المللى سازى شرکت ملى نفت ایران

ماهیت ملی شدن صنعت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی که با اعلام کان لم یکن نامیدن کلیه قراردادهای پیش از انقلاب و متعاقباً تاسیس وزارت نفت همراه بود، این صنعت را در واقع امر دولتی ساخت که در زمان خود نوعی بدعت محسوب می‌گردید. در طول بیش از یکصد سال از پیدایش تجاری نفت در ایران نظریه نفرین منابع (Resource curse) بر تفکرات و برنامه‌ریزی های مرتبط با صنعت نفت سایه انداخته و تا حدی یکی از موجبات جلوگیری نظرات پویا، مستقل و بین‌المللی در عرصه نفت گردیده است. در غالب ادبیات نفتی و در نظرات بسیاری از کارشناسان برجسته هشدارهایی مبنی بر رشد فزاینده مصرف داخلی و پیر شدن چاه‌ها که البته واقعیتی است آشکار و نگران کننده است به چشم می‌خورد. لکن در این تحلیل‌ها این واقعیت به فراموشی سپرده شده است که صد سال صنعت نفت ایران تجربه و اندوخته عظیمی است که حتی بدون صدور نفت خام و تحقق بین‌المللی سازی آن قادر خواهد بود که چندین برابر بیش از درآمد کنونی حاصل از صدور نفت خام برای میهن اسلامی و نسل‌های آتی درآمد کسب نماید. شرکت‌های ملی نفت بین المللی شده ذیل مثال‌هایی بارز از این تجربه است: شرکت ملی پترومینا در اندونزی تا سال 2002 هنوز صادرکننده نفت و برخی از فرآورده‌های نفتی بود. این شرکت در سال 2014 میلادی بدون هیچ گونه صادرات نفت خام معادل 230 میلیارد دلار عملیات مالی در خارج از کشور اندونزی انجام داده است. بخش عمده عملیات پترومینا مشارکت در فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز، ارائه خدمات فنی و تکنولوژی است. شرکت ملی پتروناس مالزی که در سال 1972 تشکیل شده است تا سال 1997 صادرکننده نفت خام بود. حجم عملیات و گردش مالی پتروناس در سال 2013 بالغ بر 325 میلیارد دلار بود. این شرکت در فعالیت‌های بالادستی، پایین دستی در آسیای جنوب شرقی و اروپا فعالیت گسترده ای دارد و با اغلب شرکت های نفتی جهان طرف قرار داد است. شرکت ملی پیمکس مکزیک. یکی از قدیمی ترین شرکت های نفت جهان در سال 2013 به میزان 9/2 میلیون بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی تولید کرد. در همین حال پیمکس به مدد نگرش فعال در عرصه بین المللی در همین سال 218 میلیارد دلار گردش سرمایه ای مستقل از درآمد نفتی خود تنها از ایالات متحده امریکا کسب کرد. شرکت های ملی کشورهای نفتی خاورمیانه مانند شرکت نفت کویت (KPC) و آرامکو عربستان (Saudi Aramco) نیز با گسترش عملیات و فعالیت های برون مرزی آینده صنعت نفت و حیات اقتصادی خود تضمین نموده اند. لازم به توضیح است که شرکت ملی نفت ایران در واکنش به اغلب تحولات ساختاری مهم بین المللی که طی سال های گذشته در بازار جهانی نفت شکل گرفته واکنش چندان متناسب و مطلوبی را نشان نداده است و به ویژه طی دهه اخیر نسبت به آن ها منفعل بوده است. این تحولات به ویژه از اواسط دهه 1980 به صورتی پایدار شکل گرفت و در طول سالهای بعد تعمیق یافته و یا دچار دگردیسی گردید. پاره ای از تحولات ساختار بازار جهانی نفت در ذیل آمده است: ظهور بازارهای سلف و کاغذی و عملیات بازارهای آتی. وقوع این تحولات بازار سنتی و فیزیکی نفت خام را متحول ساخت و تا حد زیادی تحت الشعاع خود قرارداد. تحول فوق به نوبه خود، تاثیر پذیری بازار فیزیکی از دیگر عوامل ساختاری و غیر ساختاری را شدت و سرعت بخشید. افزایش نقش و جایگاه گاز طبیعی به عنوان رقیبی جدی برای نفت خام و نیز سرعت یافتن تولید و عرضه منابع انرژی تجدید پذیر. کاهش چشمگیر شدت انرژی و گسترش بسته های کاهنده مصرف انرژی با قابلیت تحدید تقاضا برای نفت خام افزایش تاثیرات متقابل نرخ برابری ارزها و نظام قیمت گذاری نفت خام حاشیه ای شدن ابعاد ژئوپلتیک انرژی و نفت طی دهه های 1990 و 2000 و سپس بازگشت ژئوپلتیک به صحنه تجارت و صنعت جهانی نفت (و گاز) گسترش سیاست اعمال تحریم از سوی آمریکا علیه کشورهای عمده تولیدکننده نفت خام (و گاز) مانند لیبی، عراق، نیجریه، ونزوئلا، ایران و.... و تاثیرات آن بر بازار جهانی نفت. افزایش چشمگیر نقش تکنولوژی و کمپانی های خدمات فن آوری در رقابت با شرکتهای بالادستی در سطح جهانی مهاجرت سرمایه و نیروی انسانی نخبه از صنعت جهانی نفت به سوی صنایع و خدمات ماهواره ای، ارتباطات و تکنولوژی اطلاعات (IT) و تجارت الکترونیکی نفت و فراورده ها ظهور یورو ارز واحد اروپائی و متعاقبا یوان و آغاز چالش جدی نظام قیمت گذاری نفت خام در مقابل دلار موارد فوق الذکر بعضا تابع، متغیر و یا همبسته با تحولات بازار جهانی نفت محسوب می شدند و در فرایندها و سری های زمانی بعضا تاثیرات مهمی بر ساختار بازار بین المللی نفت ایجاد می کنند. با توجه به آنچه مذکور افتاد، لازمه تبدیل و تحول از یک شرکت ملی به یک شرکت بین المللی با جایگاه متعالی در سطح شرکت ملی نفت ایران، آشنایی و اشراف به قواعد، تحولات و مسائل روز و حتی آتی بازارهای نفت و انرژی است. حال سوال اساسی پروژه بین المللی سازی شرکت ملی نفت ایران، آن است که شرکت های بین المللی نفت چه مولفه ها و ویژگی هایی دارند؟ به عبارت دیگر شرکت ملی نفت ایران برای تبدیل شدن به یک شرکت بین المللی می بایست چه گام هایی بردارد. مطالعه وضعیت شرکت های بین المللی نفتی مبین آن است که این شرکت ها خود را به خوبی با تحولات تاثیر گذار بر بازارهای انرژی و نه تنها نفت خام تعدیل کرده و در حال حاضر می توان ان ها را شرکت های بین المللی انرژی دانست. شاید بتوان مهم ترین ویژگی این شرکت ها در روند تحولاتشان اقدام جهت تولید انرژی های نو و تجدید پذیر، توسعه دانش فنی به منظور بهره برداری از ذخایر نامتعارف و تلاش برای گام برداشتن در راستای کنوانسیون های زیست محیطی دانست. به طور اجمالی می توان پنج ویژگی مهم برای شرکت های بین المللی نفتی بر شمارد: رعایت قوانین، استاندارها و کنوانسیون های زیست محیطی سهم تولید و عرضه انرژی های نو و تجدید پذیر از سبد انرژی تولیدی آن ها (به عبارت دیگر تولید انرژی های نو توسط شرکت های بین المللی نفتی باعث ارتقا بین المللی جایگاه انان می گردد). شفافیت در فرآیند انتقال و ارتقا شرکت های ملی به شرکت های بین المللی از اصول اجتناب ناپذیر است. در این فرایند هر گونه قوانین و مقررات کدر مانعی جدی به حساب می آید. این امر به خصوص در مورد قراردادهای نفتی اهمیت ویژه ای دارد. یکی از ویژگی های مهم دوره انتقال مذکور کاهش و حذف کامل هر گونه یارانه و رانت از شرکت ملی نفت است. برندسازی، تجاری سازی برندها و آنگاه بازاریابی داخلی و بین المللی برندها در حوزه تولیدات و خدمات فنی و مهندسی در نهایت لازم است به این نکته اشاره داشت که مهم ترین مولفه یک شرکت بین المللی داشتن دیدگاه و تفکرات استراتژیک نسبت به بازار انرژی و تحولات ان است. در فضایی که رقابت شدیدی بین شرکت های بین المللی نفتی وجود دارد، برای تبدیل شدن به یک شرکت بین المللی موفق می بایست تحولات بازار را به خوبی رصد کرده تا بتوان از مزیت های موجود با هدف استفاده از چالش ها و تهدیدات و تبدیل آن ها به فرصت با اتکا به نقاط قوت خود استفاده کرد.

* رییس گروه مطالعات انرژی وین