مردم تحریم کردند یا توان خرید ندارند؟

در سه سال اخیر و عمدتا به یمن وجود شبکه‌های اجتماعی، ایرانی‌ها توانسته‌اند دست کم در 3 مورد برای تحریم خرید کالاهایی خاص کمپین تشکیل دهند. مورد نخست، تحریم خرید مرغ بود. مورد دوم در آستانه نوروز 1392 رخ داد، زمانی که قیمت پسته به اوج 80‌هزار تومان به ازای هر کیلوگرم رسید و البته همانطور که قول و قرار مردم در فضای مجازی نشان می‌داد، بسیاری عملاً از خرید پسته برای عید اجتناب کردند. سومین مورد کمپین تحریم خرید خودرو داخلی بود که از میزان واکنش‌های دولتی به آن می‌توان به عمق و ابعادش پی برد. وقتی مرغ قیمت‌ها پر کشید به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از تعادل ، در پی جهش ناگهانی قیمت دلار در پاییز 1391، قیمت مرغ هم روز به روز بالاتر رفت و به اوجی رسید که هرگز تجربه‌اش نکرده بود. نهاده‌های کشاورزی یا همان مواد اولیه‌یی که در کشاورزی، دامداری و صنعت طیور مورد استفاده قرار می‌گیرند عمدتا وارداتی هستند و افزایش 300 تا 400‌درصدی قیمت دلار در روزهایی که تحریم بر تحریم انباشته می‌شد و ارز خارجی کالایی نایاب به حساب می‌آمد، تاثیرش را از جمله بر قیمت کنجاله سویا، به عنوان غذای اصلی مرغ هم گذاشت. ورود کنجاله سویا به کشور به‌شدت محدود شد و انبارداران هم ترجیح می‌دادند منتظر بمانند تا بتوانند ذخایرشان را در بالاترین قیمت به فروش برسانند. قیمت مرغ در عرض حدود یک ماه به 8 تا 9‌هزار تومان به ازای هر کیلوگرم رسید و عملاً برای بسیاری از دهک‌های اقتصادی غیر قابل خرید شد. نگرانی از افزایش هر چه بیشتر قیمت مرغ کار را حتی به بروز تجمع در مقابل راسته گوشت فروشی در بازار شهر نیشابور هم کشاند. مرغ کالایی استراتژیک محسوب می‌شود و هر چند شاید نتوان به شکل قطعی آن را در طبقه‌بندی اقتصادی از کالاهای مکمل یا جایگزین قرار داد، می‌توان نقش آن را در زندگی روزمره دهک‌های اقتصادی بزرگی از جامعه ایرانی مهم ارزیابی کرد. مقصود از کالای جایگزین در اقتصاد این است که اگر بالا بودن قیمت یک کالا مانع از خرید آن توسط مصرف‌کنندگان باشد، او به ناچار به کالایی مشابه که در محدوده توانایی خریدش باشد رو می‌آورد. بر اساس همین تعریف، گوشت قرمز و گوشت مرغ را می‌توان کالاهای جایگزین در نظر گرفت. اگر چنین تقسیم‌بندیی را بتوان صحیح دانست، مرغ کالایی بسیار مهم خواهد بود، چرا که با توجه به قیمت بالای گوشت قرمز در ایران، بسیاری عملاً ناچار خواهند بود گوشت مرغ را جایگزین آن کنند. پسته نمی‌خریم چون گران است دومین کمپین مهم تحریم خرید کالاها در ایران، مهم‌ترین عنصر دید و بازدیدهای نوروزی را هدف قرار داد. در روزهای پایانی اسفند 1391 بود که قیمت پسته در بازار کشور بطور ناگهانی بالا رفت و به حدود کیلویی 60 تا 80‌هزار تومان رسید، قیمتی که حتی امروز و با گذشت دو سال از آن زمان هم تکرار نشده است. همان زمان، در شبکه‌های اجتماعی که آن روزها هم به اندازه امروز همه‌گیر نبودند، بحث داغی درگرفته بود برای تحریم خرید پسته به خاطر قیمتش. بسیاری می‌گفتند چرا باید قیمت بادام هندی که تماماً وارداتی است از نوسانات ارزی تاثیر نپذیرد اما قیمت پسته که وارداتی هم ندارد به شکل ناگهانی جهش پیدا کند. از طرفی افزایش ناگهانی قیمت پسته را در کشوری که تولید‌کننده و صادر‌کننده عمده پسته در جهان است نمی‌توان به سادگی به افزایش نرخ ارز ربط داد. به هم خوردن نسبت برابری میان ریال و ارزهای خارجی و عدم اطمینانی که در بازارها پدید می‌آورد البته ممکن است علت عمده باشد ولی از دورخیز برای کسب سودهای بالاتر هم نمی‌توان گذشت: تولید‌کنندگان پسته می‌توانستند محصولاتشان را صادر کنند و از تفاوت نسبت میان ریال و دلار که در عرض چند ماه به 3 تا 4برابر جهش کرده بود سود ببرند. این تصمیم البته به جهش دست‌کم 2 تا 3 برابری متناظری را در قیمت پسته در بازارهای داخلی هم ختم شد. در بهمن ماه، گمرک اعلام کرد که صادرات پسته موقتا ممنوع خواهد بود تا جلوی افزایش قیمت پسته به رقم‌های بالاتر را بگیرد اما این ممنوعیت به سرعت لغو شد و در پی آن کمپین تحریم خرید پسته به راه افتاد. حتی تلویزیون هم گزارش داد که مردم از کمپین تحریم خرید پسته به‌شدت استقبال کرده‌اند و نتایج یک نظرسنجی تلویزیونی هم نشان داد که از یک میلیون شرکت‌کننده در نظرسنجی 87‌درصد آنها از کمپین تحریم خرید پسته حمایت کرده‌اند. محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهوری وقت هم در تلویزیون تحریم خرید پسته را کاری خوب توصیف کرد و افزون بر او، وزیر وقت ارتباطات هم در تماسی تلفنی در یک برنامه زنده تلویزیونی، گفت که به نظر او نیز قیمت پسته بیش از حد بالاست و او هم مانند مردم دیگر از خرید پسته شب عید امتناع خواهد کرد. آسوشیتدپرس در همان زمان در گزارشی به موضوع تحریم خرید پسته در ایران پرداخت. برای مخاطبان خارجی این خبرگزاری بسیار عجیب بود که در کشوری که به شکل سنتی مهم‌ترین تولید‌کننده پسته در جهان است، کمپینی برای تحریم پسته به راه بیفتد. در این گزارش آمده بود که دلیل اصلی افزایش شدید قیمت پسته چندان روشن نیست چرا که تولیدکنندگان پسته در ایران نیاز چندانی به واردات قطعات یا ماشین‌آلات ندارند که با قیمت ارز قیمت این محصولات وارداتی نوسان داشته باشد. کمپین دوم البته در قیاس با کمپین تحریم مرغ به نسبت موفق بود و در عید آن سال، بسیاری از کسانی که به دید و بازدیدهای نوروزی می‌رفتند، ظرف‌های آجیلی می‌دیدند خالی از پسته. با این همه شاید زود باشد که بخواهیم اتفاقی از این دست را به عنوان مثالی از فعالیت‌های اجتماعی موفق در بازارهای اقتصادی قلمداد کنیم. کمپینی که فقط مجازی بود رکود اقتصادیی که با اوج گرفتن تحریم‌ها و خالی شدن خزانه دولت از دلارهای نفتی در سطح جامعه هم بروز و ظهور عینی می‌یافت، با تغییر سکاندار اجرایی کشور هم همچنان پا بر جا ماند. توافق ابتدایی هسته‌یی میان ایران و کشورهای گروه 1+5 و تعیین جدول زمانی برای انجام اقدامات متقابل، ایرانی‌ها را امیدوار کرد که قفل تحریم‌ها هم به زودی گشوده خواهد شد. با این حال، جز یک واکنش ابتدایی و البته نه چندان پر قدرت در بورس تهران، وعده اجرای برجام نتوانست دستاورد اقتصادی بزرگی داشته باشد. عده‌یی معتقد بودند چشم‌انداز توافق هسته‌یی میان ایران و 6 قدرت جهانی موجب شده که مردم دست به خرید نزنند و حتی انتظار کاهش قیمت دلار و به تبع آن برقراری مجدد نظام واردات گسترده را داشته باشند. در همین فضای صبر و انتظار و البته راکد شدن فضای خرید و فروش بود که کمپین تحریم خرید خودرو صفر ایرانی هم پا گرفت. این کمپین از میان کمپین‌های سه‌گانه‌یی که در3 سال اخیر رخ داده‌اند قدرتمندترین و عمیق‌ترین بوده و هر چند در نهایت نتیجه‌یی جز آن داشت که انتظار می‌رفت، از اظهارنظر مسوولان امور می‌شد به عمق آن هم پی برد. عده‌یی این کمپین را توطئه خارجی‌ها دانستند و البته عده‌یی هم معتقد بودند هر چند این اتفاق تیشه به ریشه صنعت خودروسازی کشور زده، نباید با آن برخورد قهری کرد. اختلاف نظرها در باب تاثیرگذاری و قدرت این کمپین هم به اندازه اختلاف نظرها در باب حجیت آن بود اما قدر مسلم آن بود که فروش دو شرکت خودروسازی اصلی در کشور، به‌شدت افت کرده است. تولید ایران خودرو و سایپا در شهریور ۱۳۹۴ به کمتر از نصف شهریور پارسال کاهش یافته بود. تولید روزانه ایران خودرو در مهرماه ۱۳۹۴ به حدود ۹۱۰ دستگاه رسید که این رقم نشان از رکود جدی بازار خودرو دارد (تولید روزانه ایران‌خودرو در اردیبهشت ماه ۹۴ حدود ۲۴۰۰ دستگاه بود.) دولت و مجلس هم البته شروع به اقداماتی برای ترغیب مردم به خرید خودرو داخلی کردند. در راستای حمایت از صنعت خودرو تعدادی از نمایندگان مجلس طرح دوفوریتی‌ای مبنی بر افزایش ۱۰۰۰‌درصدی گمرکی خودروهای وارداتی و ممنوعیت واردات قطعات خارجی را در روز سه‌شنبه، ۳۱ شهریور ۱۳۹۴ با قید دوفوریت تقدیم هیات رییسه مجلس کردند. اما آنچه در نهایت موجب ابطال فرضیه موفقیت کمپین نخریدن خودروهای داخلی شد، وام حدود 2500میلیارد تومانی بود که دولت به خودروسازان اختصاص داد. اعلام فروش 100هزار دستگاه خودرو تولید داخل با وام 25میلیون تومانی به ازای هر دستگاه خودرو، گروه بزرگی از مردم را قانع کرد که به خرید خودرو داخلی رو بیاورند. در نهایت حیرت، ظرف مدت 6روز، 110هزار دستگاه خودرو به فروش رسید و کمپین شکست خورد. قدرت خرید یا کمپین اجتماعی؟ شکست خوردن کمپین تحریم خرید خودرو داخلی را باید در عرض شواهد دیگری مورد بررسی قرار داد که خروجی آنها یک چیز بیشتر نیست: مردم خرید نمی‌کنند چون پول ندارند نه اینکه تشکل یابی در فضاهای مجازی آنها را به سوی کنش‌های اجتماعی موفق رهنمون شود. در واقع ماهیت نوسانی موفقیت-عدم موفقیتی که به نتیجه تحریم اجتماعی کالاها در ایران نسبت داده می‌شود خود نشانی است بر اینکه رکود در بازارها را نباید نتیجه تصمیم جمعی مردم، که نتیجه نداشتن قدرت خرید آنها تعبیر کرد. این نظری است که در اوج روزهای کمپین تحریم خرید خودرو هم از ناحیه برخی اقتصاددانان به گوش می‌رسید. آنها می‌گفتند که سمت تقاضا در اقتصاد ایران به شکل بی‌سابقه‌یی دچار محدودیت شده است و در یک کلام، مردم خرید نمی‌کنند چون قدرت خرید ندارند. چنانچه رکود در یکی از بزرگ‌ترین بازارها و عوامل محرکه اقتصاد در ایران، یعنی مسکن را هم به تحلیل فوق بیفزاییم، نتیجه روشن‌تر خواهد نمود. داده‌های موجود نشان می‌دهند تعداد واحدهای مسکونی ساخته شده در کشور، بیش از تعداد خانوارهای ایرانی است و در نگاه نخست شاید بتوان رکود در بخش مسکن را به این مازاد عرضه در قیاس با تقاضا نسبت داد. اما وقتی آمار واحدهای مسکونی خالی را هم به تحلیل فوق بیفزاییم، تصویر واضح‌تر می‌شود: قدرت خرید مردم از قیمت‌ها عقب افتاده است و عدم خرید نشانه‌یی از موفقیت کمپین‌های تحریمی نیست.