مثبت و منفی قطع رابطه با عرب‌های منطقه
تحریم‌های اقتصادی پس از 12سال لغو شده است و نقش پیشران را برای آن بازی می‌کند اما درمقابل آن تیره‌شدن روابط دیپلماتیک ایران و عربستان که دامنه آن چند کشور عربی دیگر به‌ویژه درحوزه خلیج‌فارس گسترش یافت، فضای دیگری به روی ایران گشوده است.
به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل شهروند ، اقتصاد ایران درشرایط بسیار متفاوتی نسبت به دهه‌ها و حتی سده‌های قبل قرار دارد. درواقع ایران با اجرایی‌شدن برجام و لغو تحریم‌ها فرصت‌های بی‌نظیری درعرصه جهانی به دست آورده است و ازسوی دیگر قطع روابط سیاسی آن با برخی از کشورهای همسایه بخشی از مزایای اقتصادی و تجاری آن را با خطر مواجه کرده است. درهمین زمینه اتاق بازرگانی ایران دریک گزارش تحلیلی سهم و نقش کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس (عربستان‌سعودی، بحرین، امارات متحده عربی، قطر، عمان وکویت) دراقتصاد ایران و تهدیدها و فرصت‌های قطع رابطه سیاسی با آنها را آورده است که گزیده‌ای از آن را می‌خوانید:
شطرنج ایران و عربستان همگام با گسترش روابط ایران با جهان خارج پس از لغو تحریم‌ها، شرکت‌های خارجی احتمالا از مکان‌هایی مثل دوبی به‌عنوان پایگاه‌هایی برای حضور در ایران استفاده خواهند کرد اما اگر روابط ایران و امارات رو به وخامت گذارد، شرایط پیچیده خواهد شد. آمریکا به این زودی‌ها تحریم‌های خود را علیه ایران لغو نخواهد کرد و بدترشدن روابط ایران با عربستان که متحد امریکاست، احتمال دارد لغو تحریم‌های آمریکا را مدت زمان بیشتری به تأخیر اندازد. ازسوی دیگر قیمت نفت به پایین‌ترین حد خود در ١٢سال گذشته رسیده و حتی پیش‌بینی می‌شود به ٢٠دلار هم برسد. با توجه به مشکلات و چالش‌های متعدد داخلی عربستان، البته که در بازی شطرنج بین ایران و عربستان، وضع ایران بهتر است، اما اتحاد و همکاری بین ایران و عربستان می‌توانست به بالارفتن قیمت نفت کمک کند.
وزنه اقتصادی کشورهای عربی در ترازوی ایران تاریخ روابط ایران با ٦ کشور عرب شورای همکاری خلیج‌فارس (PGCC) را نشان می‌دهد، دولت‌های سه کشور عربستان، بحرین و امارات (عمدتا امیرنشین ابوظبی نه دوبی) بیشترین اصطکاک و اختلاف‌نظر را با ایران داشته‌اند، درحالی که سه کشور عمان، کویت و قطر تمایل به حفظ روابط دوستانه‌تری با ایران دارند. براین اساس ایران باید سعی کند تا حد ممکن به تقویت روابط تجاری با عمان و کویت بپردازد و حساب ریاض، ابوظبی و منامه را از بقیه آنها جدا کند. با توجه به ساختار نفتی حاکم بر اقتصاد ایران و کشورهای PGCC، تنوع کالاهای قابل مبادله بین آنها چندان گسترده نیست. درنتیجه حجم تجارت دوجانبه سهم اندکی در کل تجارت خارجی طرفین دارد. کل تجارت کشورهای PGCC با جهان در سال ٢٠١٤ رقم ٩٨٣میلیارد یورو بوده است که ٣٦٢میلیارد یورو واردات و٦٢١میلیارد یورو صادرات داشته‌اند. ایران بین ١٠ شریک اصلی وارداتی این کشورها قرار ندارد و بین شرکای صادراتی هم در رتبه نهم است. سهم ایران در کل تجارت با PGCC بین ٣ تا ٤درصد است. درگذشته عمده صادرات ایران به کشورهای عربی، محصولات کشاورزی و صنایع‌دستی بود. در سال‌های اخیر علاقه به خرید گاز طبیعی ایران و نیز برخی محصولات صنعتی و صنایع سبک مصرفی مشاهده شده است تا سال ٢٠٠٠ حجم تجارت بین طرفین بسیار اندک و حدود یک‌میلیارد دلار بود اما پس از آن به شدت افزایش یافت و تا ١٤میلیارد دلار صادرات به ایران و ٣میلیارد دلار واردات از ایران رسید. درنتیجه همیشه مازاد تجاری، به نفع کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بوده است. براساس آخرین آمارهای سازمان توسعه تجارت ایران در گزارش عملکرد تجارت خارجی کشور، میزان صادرات ایران به PGCC در ٨ماهه نخست ١٣٩٤برابر با ٤میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه در سال ١٣٩٣ حدود ٣٨درصد رشد داشته که این مقدار برابر با ١٧درصد از کل صادرات ایران بوده است. کشور امارات با میزان ٣,٥میلیارد دلار و سهم ١٤درصدی از کل صادرات، پس از چین و عراق سومین بازار صادراتی ایران است. رقم مطلق صادرات به امارات نسبت به مدت مشابه سال قبل ٤١درصد افزایش داشته است. میزان واردات ایران از PGCC در ٨ماهه نخست سال ١٣٩٤ برابر با ٤,٨میلیارد دلار بوده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ٣٧درصد کاهش داشته است. البته آمار مقدماتی گمرک ایران درباره واردات ایران از کشور امارات نشان می‌دهد که طی این ٨ماه، امارات پس از چین در رتبه دوم با میزان ٥.٣میلیارد دلار قرار می‌گیرد که ١٩درصد از کل واردات ایران را تشکیل می‌دهد و نسبت به مدت مشابه سال قبل ٣٤درصد کاهش یافته است. درهمین مدت نیز کل واردات ایران ٢١درصد کاهش داشته و از ٣٤میلیارد دلار به ٢٧میلیارد دلار رسیده است.
مبادلات تجاری ١٤میلیارد دلاری ایران و امارات در سال‌های گذشته به دلیل تنش بین ایران و آمریکا و سرانجام وضع تحریم‌های جهانی، واردات مستقیم نیازهای کشور از قبیل خودرو، تجهیزات حمل‌ونقل، ماشین‌آلات، وسایل برقی و الکترونیکی بسیار دشوار شده بود. درنتیجه تجارت خارجی ایران، وابسته به همسایگان جنوبی خود به‌ویژه امارات شد. دراین میان ایران بیشترین ارتباطات تجاری را با امارات (امیرنشین دوبی) و سپس عمان دارد و مهم‌ترین نفع برنده از تجارت با ایران، بندر دوبی است که هاب اصلی صادرات مجدد به ایران محسوب می‌شود. داده‌های رسمی منتشرشده ازسوی اداره ملی آمار در امارات متحده عربی نشان می‌دهد میزان صادرات و صادرات مجدد از امارات به ایران در سال ٢٠١٤ به ١١,٤میلیارد دلار رسیده درحالی که کل مبادلات تجاری بین دوکشور ١٣.٦میلیارد دلار اعلام شده است. عربستان و ایران دوکشور بزرگ مسلمان در منطقه خاورمیانه هستند که از دیرباز با هم رقابت داشته‌اند. با توجه به این‌که تجارت خارجی ایران و عربستان، ناچیز است، می‌توان گفت ملاحظات تجاری و اقتصادی نمی‌تواند هیچ نقشی در روابط دیپلماتیک دوکشور ایفا کند. دوبی مهم‌ترین مرکز صادرات مجدد به ایران است. بسیاری از کالاها با اندکی مونتاژ یا بسته‌بندی از آن‌جا به ایران فرستاده می‌شود. اگر عربستان را حذف کنیم، بیش از ٩٠درصد کل واردات ایران از کشورهای حاشیه خلیج، از امارات بوده است. واردات ایران از امارات از ١٤درصد در سال ٢٠٠٠ به ٣٩درصد در سال ٢٠١٤ افزایش یافت. از حیث صادرات تقریبا ٦٠درصد صادرات ایران به امارات و ٢٥درصد به عمان صورت می‌پذیرد. درمجموع می‌توان گفت بیش از ٨٠درصد تجارت ایران با PGCC به امارات تعلق داشته است. بزرگترین مکان تمرکز ایرانی‌ها در منطقه تجارت آزاد جبل‌علی است که اجازه صد درصد مالکیت خارجی را می‌دهد. این شرکت‌ها نقش مهمی در تسهیل روابط تجاری و سرمایه‌گذاری بین دوبی و ایران ایفا می‌کنند. در تهران و دوبی، ملاحظات اقتصادی در تصمیم‌گیری احتمالی برای قطع یا کاهش روابط، وزن بالایی خواهد داشت. درواقع این حاکمان دوبی خواهند بود که ملاحظات تجاری را در ماتریس ملاحظات دولت امارات نمایندگی خواهند کرد. حدود ٨هزار بنگاه تجاری ایران در امارات حضور دارند. حجم مبادلات تجاری ایران با امارات در سال ٢٠١١ (قبل از وضع تحریم‌ها) به ٢٣میلیارد دلار رسید که در سال ٢٠١٣ به ١٧میلیارد دلار کاهش یافت. عمده این تجارت با دوبی است که حدود ٤٠٠هزار ایرانی در آن‌جا یک شبکه گسترده کسب‌وکار را به وجود آوردند. نتیجه این‌که درصورت قطع ارتباط با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، بیشترین زیان از ناحیه ارتباط با دوبی ایجاد می‌شود. صندوق بین‌المللی پول در گزارشی در سال ٢٠١٣ برآورد کرد که ٣٠درصد کاهش در صادرات امارات به ایران در نتیجه وضع تحریم‌ها باعث ٠,٣درصد کاهش در تولید ناخالص داخلی امارات خواهد شد. سرمایه‌گذاران اماراتی تمایل زیادی به سرمایه‌گذاری در ایران دارند. با رفع تحریم‌ها انتظار می‌رود بخش‌های املاک و مستقلات، خدمات حمل‌ونقل دریایی و بندری و بانکداری و امور مالی امارات فرصت‌هایی در ایران بیابند. همچنین اماراتی‌ها علاقه دارند وارد بورس سهام تهران شوند. حضور ٤٠ بخش صنعتی در بورس ایران و پرتفوی صنعتی متنوع و همچنین پیوندهای جغرافیایی گسترده ایران با بازار بزرگ ٣٥٠میلیون نفری در مرزهای شمالی و شرقی خود (آسیای میانه، افغانستان و قفقاز)، مزیت‌هایی است که کمتر کشوری می‌تواند از آن چشم‌پوشی کند. در سال ٢٠١٠ ایرانیان چهارمین خریدار بزرگ خارجی املاک در دوبی پس از هند، انگلستان و پاکستان بودند که برآورد می‌شد ١٢درصد (٢,٥میلیارد دلار) سهم خرید را دراختیار داشتند اما در سال ٢٠١٥ به ٣درصد کاهش یافته است.
روابط حسنه ایران با عمان و قطر کشور عمان با ٤میلیون جمعیت از دیرباز روابط کاملا حسنه‌ای با ایران داشته است و طبقه حاکمه و مردم آن احساس نزدیکی و دوستی خاصی با ایران دارند. این کشور در جولای ٢٠١٢ توانست ایران و آمریکا را به پای میز مذاکره بکشاند و تنها عضو PGCC است که در درگیری با یمن مشارکت نکرد. حجم تجارت و سرمایه‌گذاری ایران با عمان نیز در سال‌های تحریم اقتصادی به شدت افزایش یافت. عمان در سال ٢٠١٤ یک قرارداد با ایران به مبلغ یک‌میلیارد دلار جهت ساخت خط لوله گاز طبیعی از ایران به عمان و سپس به هند امضا کرد. همچنین یک قرارداد ٢٥ساله با مبلغی حدود ٦٠میلیارد دلاری با ایران امضا کرد تا گاز ایران را خریداری کند. دوکشور همچنین به دنبال لغو ویزا هستند. سفیر ایران درعمان می‌گوید تجارت دوکشور به یک‌میلیارد رسیده و سرمایه‌گذاری ایرانیان به ٤میلیارد دلار دراین کشور رسیده است. قطر نیز که دارای میادین مشترک گازی با ایران است، خواهان حفظ روابط باثبات و دوستانه با ایران است. کویت نیز درحال بررسی گزینه‌ها برای واردات گاز طبیعی ایران از طریق عراق است. درآمد یک‌میلیارد دلاری عربستان از زایران ایرانی گردشگری به‌ویژه گردشگری مذهبی، پس از نفت دومین منبع کسب درآمد ارزی برای عربستان است و ٣درصد تولید ناخالص داخلی آن را تشکیل می‌دهد. تعداد حجاج خارجی حج تمتع در سال ٢٠١٣ به سه‌میلیون نفر افزایش یافت اما به دلیل ازدحام شدید و مشکلات مدیریتی، تعداد آنها با سهمیه‌‌بندی به دو‌میلیون نفر کاهش یافته است. درمجموع حدود ١٧میلیون نفر سالانه از عربستان بازدید می‌کنند که این کشور برنامه دارد تا سال ٢٠٢٥ این تعداد را به ٣٥میلیون نفر برساند. هر‌سال سه‌میلیون زایر عازم حج تمتع می‌شوند که از این تعداد یک‌میلیون نفر از مردم عربستان هستند و بنابراین کل ورودی گردشگران مذهبی تمتع، دو‌میلیون نفر است. براساس آمار، هرساله به‌طور میانگین ٨٥٠هزار زایر ایرانی برای حج عمره به عربستان اعزام می‌شدند. شمار زایران ایرانی حج تمتع نیز هر‌سال به ٧٥هزارنفر می‌رسید. حجاج تمتع کشور ما در هر‌سال ٢٠٠میلیون دلار هزینه می‌کردند. این رقم برای حج عمره ایرانیان به ٨٠٠میلیون دلار می‌رسید. براین اساس حداقل یک‌میلیارد دلار، کل درآمدی است که گردشگران مذهبی ایران به اقتصاد عربستان‌سعودی تزریق می‌کردند. ایران درمقایسه با کشورهای PGCC که تا ٥٠درصد اقتصادشان وابسته به نفت است وابستگی کمتر بین ١٠ تا ٢٠درصدی به نفت دارد. چهار عامل، پایان یافتن تحریم‌ها، آزادشدن دارایی‌‌های خارجی بلوکه‌شده ایران، ورود سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش تولید نفت می‌تواند اقتصاد ایران را با سرعت به پیش ببرد. همچنین پیش‌بینی می‌شود حجم تجارت خارجی ایران از حدود ٨٠میلیارد دلار در سال‌های اخیر به ٢٠٠میلیارد دلار در سال ٢٠٢٠ افزایش یابد. یک نقطه مثبت رویداد قطع و کاهش ارتباط کشورهای PGCC با ایران در این است که گرایش ایران به ارتباط تجاری مستقیم و بی‌واسطه با سایر کشورهای جهان افزایش خواهد یافت. دراین صورت انتظار می‌رود توجه ایران به سایر بازارها و نیز تجهیز زیرساخت‌های صادراتی و وارداتی کشور معطوف شود. موقعیت مکانی و امکانات بندری و ارتباطات تجاری و مالی دوبی، مزیت بالایی به این امیرنشین داده است. با توجه به لغو تحریم‌های غرب، وابستگی ایران به امارات می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت کاهش یابد اما یافتن جایگزین و رقیب در کوتاه‌مدت دشوار است و هزینه معاملاتی تجارت خارجی ایران را افزایش خواهد داد. ایران باید هرچه سریع‌تر محیط و بستر مناسب و سیاست‌های باثبات برای فعالیت بازرگانان و فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران درسواحل جنوبی کشور فراهم سازد و از ایرانیان مقیم درکشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس دعوت به حضور در این مناطق کند. ایران برای خلق مزیت مشابه دوبی باید همانند کشورهایی از قبیل چین از سرمایه با ارزش شبکه ارتباطی گسترده ایرانیان خارج از کشور و آشنایی که با تامین‌کنندگان کالاها و بازارهای صادراتی دارند، به خوبی استفاده کند. کشور عمان درحال توسعه زیربناهای خود ازجمله ساخت بند الدقم درسواحل دریای عرب است که ٤٥٠کیلومتر با مسقط فاصله دارد. عمان برنامه‌ریزی کرده است تا درعرض یک‌دهه، این شهر را به بندری گسترده و یک‌هاب تجاری بین‌المللی تبدیل کند. انتظار می‌رود بندرالدقم بندر دوبی را به چالش بکشد. همکاری نزدیک ایران با عمان در این زمینه می‌تواند ارتباط بلندمدتی را بین این دوکشور دوست قدیمی رقم بزند. نمی‌شود انکار کرد که عربستان با اتکا به پول نفت خود و عضویت و حق رأی خود که در سازمان‌ها و نهادهای گوناگون بین‌المللی دارد، از این ابزارها برای مقابله با ایران استفاده می‌کند. همچنان که شاهد بودیم چند کشور فقیر و کوچک در قطع ارتباط با ایران خیلی سریع با عربستان همراهی کردند. ادغام دوباره ایران در اقتصاد جهانی می‌تواند نویدبخش ایجاد مشاغل و کسب‌وکارهای جدید و توسعه اقتصادی ایران باشد اما ریسک‌های سیاسی خصوصا با توجه به حضور بازیگران جدید در منطقه از قبیل ورود روسیه در حمایت از حکومت سوریه همچنان باقی هستند. برداشتن تحریم‌ها به این معناست که سرمایه‌گذاران خارجی ازجمله سرمایه‌گذاران کشورهای PGCC و به‌ویژه امارات، به دنبال فرصت‌هایی برای حضور در پروژه‌ها در ایران خواهند بود. اما زیر خاکستربودن اختلافات سیاسی بین این کشورها و دامن‌زدن و تحریک آنها، ریسک برهم‌خوردن این روابط را به همراه دارد که می‌تواند مانع ارتباط و حضور بلندمدت فعالان بخش خصوصی این کشورها با ایران شود.
.png)
