اقتصاد آنلاین - محمدباقر طغیانی؛ در حالی که هنوز به فصل تابستان و اوج مصرف سالانه برق نرسیدیم، در بسیاری از شهرها شاهد قطعی‌های مکرر و طولانی برق طی چند هفته گذشته هستیم که در برخی مناطق به چهار ساعت نیز می‌رسد و منجر به خسارات و مشکلات زیادی شده‌است. قطعی برق در زمان برگزاری مسابقات آسیایی شطرنج انتخابی المپیک و شکست شطرنج بازان ایرانی، قطعی دستگاه‌های اکسیژن ساز بیماران تنفسی، قطعی برق دانش‌آموزان در حین برگزاری امتحانات و بسیاری از مشکلات دیگری که برای کسب و کارها و افراد ایجاد شده گوشه‌ای از مسائلی است که با قطعی‌های برق برای مردم ایجاد شده‌است.
براساس گزارشات شرکت توانیر، معمولاً ایام پیک مصرف برق در کشور هر ساله تیرماه رقم می‌خورد. برای نمونه سال گذشته روز 31 تیرماه، رکورد مصرف برق زده شد که برابر با مصرف 58 هزار و 250 مگاواتی در این روز بود در همین روز میزان تولید برق برابر با 58 هزار و 500 مگاوات بود.
زمستان سال گذشته نیز اغلب کلانشهرهای کشور به دلیل کمبود گاز و ممنوعیت مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها و البته استخراج رمزارزها با قطعی‌های مکرر برق روبرو بودند که بعد از عبور از پیک مصرف گاز در کشور، خاموشی‌ها متوقف شد.
پرسش اصلی این است که چرا در فصول مختلف سال به دلایل مختلف تامین برق، مشکل می‌شود و با قطعی‌های مکرر روبرو می‌شویم؟
علت خاموشی‌ها از زبان مسئولین
بر اساس آمار وزارت نیرو، اوج بار در فروردین و اردیبهشت سال گذشته برابر با 46 هزارمگاوات بوده که این رقم در سال جاری در همین مدت، به 55 هزار مگاوات رسید و همین افزایش باعث کمبود ظرفیت تامین برق شد. اما اگر حداکثر ظرفیت تولید کشور را مورد بررسی قرار دهیم می‌بینیم که حداکثر ظرفیت عملی کشور برابر با 60 هزار مگاوات است که در مقایسه با سال گذشته 2500 مگاوات افزیش یافته است این در حالی است که به گفته وزارت نیرو یک میلیون مشترک در سال 99 به تعداد مشترکین برق اضافه شده و مصرف نسبت به مدت مشابه سال قبل 9 هزار مگاوات معادل با 20 درصد، افزایش داشته است. اما حدود پنج هزار مگاوات از ظرفیت 60 هزار مگاواتی نیز خارج از مدار است و این موضوع منجر به سبقت مصرف از تولید وخاموشی‌ها شده است.
به گفته وزیر نیرو علت رشد بالای مصرف برق، گرمای ناگهانی و زود هنگام هوا در این فصل است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، بیش از 3 درجه گرم تر شده‌است. استخراج غیر قانونی رمزارزها، عامل دیگری است که اردکانی برای رشد مصرف برق عنوان کرده و افزده است که دو هزار مگاوات از برق تولیدی کشور برای استخراج رمزارز توسط ماینرها مصرف می‌شود که تنها 321 مگاوات از آن مجوز قانونی برای استخراج رمزارزها دارند.
این مقام مسئول در رابطه با کاهش پنج هزار مگاواتی تولید برق نسبت به ظرفیت سالانه کشور گفته؛ کاهش 55 درصدی بارش‌ها نسبت به سال گذشته در کشور سبب شده تا سه هزار و 500 مگاوات از ظرفیت 12 هزار مگاواتی نیروگاه‌های برق آبی کشور کاهش یابد. چند نیروگاه حرارتی نیز که مجموع ظرفیت آنها نزدیک به دوهزار مگاوات است نیز به دلیل تعمیرات دوره‌ای از مدار خارج شده‌است که البته پس از اتمام تعمیرات به مدار تولید باز می‌گردند.
گلوگاه اصلی خاموشی‌ها کجاست؟
گرمای هوا، کاهش بارندگی‌ها، استخراج غیر قانونی رمزارزها و تعطیلی چند نیروگاه دلایلی است که مسئولین برای کاهش تولید و افزایش مصرف و در نهایت خاموشی‌ها بر شمردند. اما آیا موارد یاد شده دلایل خاموشی‌های اخیر است یا اینکه دلایل اشاره شده، خود معلول عوامل دیگری است؟
همانگونه که در ابتدا اشاره شد در یک بیان کلی عدم تناسب میان تولید و مصرف برق در کشور منجر به کسری توان برق تولیدی شده‌است. به بیان دیگر طی سال‌های گذشته ظرفیت‌سازی تولید برق نتوانسته افزایش مصرف را پوشش دهد. بر اساس آمارهای رسمی میانگین رشد سالیانه ظرفیت تولید برق از سال 1357 حدود 6.2 درصد بوده و در نقطه مقابل میانگین رشد سالانه مصرف سالانه برق طی این مدت 7.5 درصد بوده‌است. نمودار زیر رشد مصرف و تولید برق کشور را از سال 1357 نشان می‌دهد؛
همانگونه که در نمودار بالا مشاهده می‌شود در طول دهه 90 همواره رشد مصرف بیش از رشد تولید بوده‌است. به گفته وزیر نیرو، در برنامه ششم توسعه مقرر شده‌بود 25 هزار مگاوات به ظرفیت اسمی تولید برق کشور اضافه شود؛ به بیان دیگر به طور میانگین قرار بود سالانه پنج هزار مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور اضافه می‌شود. این در حالی است که با توجه به اینکه 1400 آخرین سال برنامه ششم توسعه است، تنها ۵۷ درصد از برنامه تعیین شده برای بخش نیروگاهی اجرایی شده است. عقب ماندگی تولید به دلیل مشکلات تامین مالی پروژه‌های نیروگاهی در کشور است. از مجموع منابع لازم برای اجرای افزایش ظرفیت نیروگاهی بر اساس برنامه ششم توسعه، حدود ۹ میلیارد یورو محقق شده که ایجاد ۱۵ هزار و ۱۰۷ مگاوات ظرفیت را به همراه داشته‌است که محل استفاده این منابع نیز فاینانس و سرمایه گذاری خارجی بوده است.
مصرف غیربهینه در مصارف خانگی و صنعتی چالش دیگری است که صنعت برق در ایران با آن روبرو است؛ بر اساس آمارهای جهانی شدت مصرف انرژی در ایران چهار برابر متوسط مصرف در جهان است که در این میان شدت مصرف انرژی الکتریکی سه برابر این مقدار بوده‌است.
بنابراین عدم تعادل میان عرضه و تقاضای برق را می‌توان عامل اصلی شرایط موجود دانست؛ از یکسو به دلیل عدم سرمایه‌گذاری مناسب در زمینه نیروگاهی، با کمبود عرضه برق به ویژه در زمان‌های پیک مصرف روبرو هستیم و از سوی دیگر، مصرف غیربهینه منجر به اضافه تقاضا شده‌است. اما تمام این عوامل را می‌توان در یک کلمه خلاصه کرد؛ قیمت!
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، پایین بودن قیمت برق در ایران منجر به کاهش عرضه و افزایش تقاضا شده‌است. اما همواره این پرسش مطرح است که آیا قیمت برق در ایران پایین است؟ برای یافتن این پرسش توجه به قیمت مطلق، اشتباه است و باید قدرت خرید برق خانوار ایرانی را بررسی کنیم. به بیان دیگر آنچه که ارزان یا گران بودن یک کالا را نشان می‌دهد، مقایسه قیمت آن با توجه به درآمد است. نمودار زیر نسبت قیمت برق را به درآمد سرانه در کشور‌ها نشان می‌دهد؛
نمودار فوق به این معنا است که قدرت خرید برق هر ایرانی نسبت به همه کشورهای دنیا بیشتر است. به عبارت دیگر ایران ارزان ترین برق به نسبت درآمد در جهان را دارد. همین ارزان بودن در کنار سایر مشکلات بخش واقعی اقتصاد، منجر می‌شود که سرمایه‌گذاری در صنعت برق برای بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران خارجی، صرفه اقتصادی نداشته باشد و از سوی دیگر با توجه به تنگاهای مالی دولت، سرمایه‌گذاری دولتی نیز به شدت کاهش یابد. علاوه بر این مصرف برق در بخش خصوصی و صنعتی نیز به دلیل قیمت پایین با بهره‌وری پایین روبروست.
اگر بخواهیم بدانیم این ارزانی ناشی از چیست، باید به سراغ یکی از اصلی‌ترین معضلات اساسی اقتصاد ایران یعنی یارانه پنهان انرژی برویم. میزان یارانه پنهان به معنای قیمت واقعی و پرداختی برق در کشور بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی در سال 2019 بیش از 51 میلیارد دلار بوده‌است. میزان یارانه‌های انرژی ایران از سال 2010 را نشان می‌دهد؛
بنابراین علت ارزان بودن برق در ایران، پرداخت یارانه‌های هنگفتی است که توسط دولت‌ها پرداخت می‌شود.
نقش ماینرها در خاموشی برق
در رابطه با نقش استخراج رمزارزها در خاموشی‌های اخیر بگو مگوهای زیادی وجود دارد. از یکطرف وزارت نیرو سهم مصرف رمزارزها را نزدیک به دو هزار مگاوات اعلام کرده که تنها 312 مگاوات آن به صورت قانونی استخراج می‌شود و مابقی به صورت غیر قانونی است. اردکانی استخراج رمز ارزها را عامل افزایش مصرف و یکی از علل خاموشی‌ها دانسته است. با این وجود رییس کمیته اقتصاد دیجیتال مجلس علت قطع برق، استخراج رمز ارز ندانست و عامل اصلی را توقف سرمایه‌گذاری و فرسودگی شبکه توزیع و تولید بیان کرد. مجتبی توانگر بیان کرد سهم میزان برق مصرفی در صنعت استخراج در واحدهای مجاز ۳۰۰ مگاوات و در واحدهای غیرمجاز نیز ۳۰۰مگاوات است. بنابراین با توجه به ظرفیت واقعی60 هزار مگاواتی تولید برق، سهم صنعت استخراج از کل برق تولیدی ۱ درصد است. به گفته برخی کارشناسان این حوزه نیز به دلیل افزایش نرخ تعرفه برق ماینرهای دارای مجوز به سه هزار و 300 تومان، منجر به فروش ماینرهای پر مصرف استخراج کنندگان به استخراج کنندگان غیرقانونی شده که قابل کنترل توسط وزارت نیرو نیست.
هرچند به طور کلی استخراج رمزارزها نقش زیادی در خاموشی‌ها ندارد اما علت اصلی استخراج غیرقانونی رمزارزها قیمت غیر واقعی برق در ایران است که عملاً یارانه‌ای که سهم همه مردم است را به جیب استخراج کنندگان می‌ریزد. مسئولین همیشه به دنبال مقابله با استخراج غیرقانونی رمزارزها به وسیله برخورد امنیتی با آنها بوده‌اند در حالی که تا قیمت گذاری دستوری و غیر واقعی برق در کشور متوقف نشود امکان ریشه کن کردن آن وجود ندارد.
به طور کلی یارانه‌های پنهان انرژی را می‌توان علت العلل شرایطی دانست که در حال حاضر از طرف مسئولان به عنوان علت خاموشی‌ها از آنها یاد می‌شوند. هر اقدامی در غیاب برطرف کردن این علت‌ها تنها به عنوان مسکن است و نمی‌تواند حل کننده ریشه‌ای مشکل برق و خاموشی‌ها در کشور باشند.
