در این یادداشت، با نگاهی ریسک‌محور به وضعیت کنونی بازار سرمایه کشور، به خطرهایی که به علت سوگیری‌ها، سرمایه‌گذاران را در شرایط هیجانی موجود در بازار تهدید می‌کنند، پرداخته می‌شود. در یادداشتی دیگر به توضیح پنج سوگیری رفتاری رایج در بازارهای نزولی خواهیم پرداخت.
بازار سرمایه زیر سایه ریسک‌های گوناگون
در حال حاضر بازار سرمایه و در کل اقتصاد ما، تحت تاثیر ریسک‌ها و مولفه‌های تاثیرگذار متنوعی است. هرچند به صورت سنتی، اقتصاد کشور ما هیچ زمانی فارغ از ریسک‌های سیتماتیک سیاسی نبوده اما در مقطع کنونی شاهد تنوع، تعدد و پاردوکس‌هایی در مولفه‌های تاثیرگذار بر بازار هستیم. در عین حال، هیچ یک از مولفه‌های تاثیرگذار نیز نتوانسته است برتری غالبی بر دیگر عوامل داشته باشد و منجر به یک جهت‌دهی ماکرو در بازار سرمایه شود. از جمله این عوامل می توان به ریسک مربوط به برجام، رفع تحریم‌ها و آینده مبهم موجود در این رابطه و به ابهام و تاخیر در وضعیت FATFاشاره کرد. همچنین تنش‌های سیاسی فرا‌منطقه‌ای که متاسفانه مدتی است منطقه‌ایی شده و چند روز گذشته نیز نمونه‌ای از آن را در حمله سایبری به سامانه فراگیر مدیریت سوخت شاهد بودیم. علاوه بر این ریسک‌ها، مولفه‌های مهم دیگری مانند کسری بودجه قابل توجه و راه جبران آن، در بازار اثرگذار هستند.
راه حل‌های مختلفی برای کسری بودجه وجود دارد که ظاهرا دولت، راه فروش اوراق بدهی را در پیش گرفته است. همین امر، اثر منفی زیادی بر رقیب دیرینه اوراق قرضه، یعنی بازار سرمایه، گذاشته است. از طرفی با توجه به افزایش تقاضا جهانی نفت و همچنین افزایش قابل توجه قیمت آن، علی‌رغم تحریم‌هایی که وجود دارد، امکان ورود مجدد و قابل توجه ایران به بازار جهانی نفت، بعید به نظر نمی‌رسد. لازم به ذکر است برآورد ذخیره نفت فرآوری شده و آماده صادرات ایران در مخازن ذخیره نفت و نفتکش‌ها، حجمی معادل ۲۰۰میلیون بشکه است. در نتیجه در آینده پیش رو، شاهد تغییر سریع پارادایم‌های بازار خواهیم بود. به شکلی که فرکانس تاثیر این مولفه‌ها بالا خواهد رفت. در نتیجه شاهد افزایش نوسان در بازار و رفتارها و عملکردهای هیجانی مختلف در بازار خواهیم بود.
علم مالی رفتاری؛ فرشته نجات برای روزهای هیجانی بازار
هر کدام از این مولفه‌های تاثیرگذار می‌تواند برای مدتی توجه بازار را به خود جلب کند و به بازار جهت‌دهی مینوری بدهد. البته این جهت دهی‌ها زودگذر و موقتی خواهند بود و با عوض شدن سریع این مولفه‌ها، می توانیم شاهد نوسان‌های سینوسی و نامتقارنی در حرکت بازار سرمایه باشیم. این وضعیت می‌تواند تا زمانی که یک تحول اساسی در پارامترهای تاثیرگذار رخ ندهد، ادامه داشته باشد. اما در نهایت از منظر ماکرو، بازار در یک موقعیت رنج قرار دارد و با توجه به تعدد و اهمیت مولفه‌ها، می توان در بازار شاهد حرکت‌ها و عملکردهای هیجانی گاه و بیگاهی بود و در نتیجه شکست‌های متعدد در بازار از حالت متعارف دور از انتظار نخواهد بود. علم مالی رفتاری و آشنایی با این علم در این موقعیت‌ها می‌تواند کمک بسزایی به سرمایه‌گذاران و معامله‌گران ارائه کند.
شناخت شخصیت سرمایه‌گذاری برای جلوگیری از لطمه‌ها
با توجه به مباحث کلی ذکر شده فوق، یک سرمایه‌گذار و معامله‌گر، با سناریوهای متعدد و متفاوتی در پیش بینی و تحلیل بازار روبرو است. این تنوع سناریو و تحلیل‌ها می‌تواند کلکسیونی از دام‌های روانی را برای هر فرد معامله‌گری پهن کند. حال اگر معامله‌گر با کاراکتر شخصیتی خود و همچنین سوگیری‌های رفتاری آشنا نباشد و راه‌های مهار سوگیری‌های مختلف را نداند، به راحتی تحت تاثیر قرار گرفته و ممکن است لطمه‌های جبران ناپذیری ببیند.
روند نزولی بازار از مهم‌ترین فازهای سرمایه‌گذاری
چرخه سرمایه‌گذاری از روندها و فازهای مختلفی تشکیل شده که روند نزولی، یکی از آن‌ها است. این بخش به دلیل آشفتگی و ناراحتی که ایجاد می‌کند، جزو مهم‌ترین فازهای سرمایه‌گذاری است. در رشته مالی عصبی یا neurofinance، نتایج تحقیقات نشان داده است که آن قسمت از مغز که در زیان‌های مالی درگیر می‌شود، دقیقا همان قسمتی است که در خطرات و تهدیدات مهلک واکنش نشان می‌دهد. یعنی در زمان زیان مالی، احساسات زیادی درگیر می شود. همچنین تحقیقات ثابت کرده اند که درد زیان دیدن از لذت سود بردن بسیار بیشتر است. در نتیجه، درگیر شدن احساسات باعث می‌شود فرد دچار انواع سوگیری رفتاری شود.
سوگیری‌های رفتاری در تصمیمات مالی
سوگیری‌های رفتاری، در تصمیم‌گیری‌های تحت شرایط ریسکی بسیار بروز پیدا می‌کنند و منجر به انحراف از تصمیم‌گیری‌های درست و بهینه می‌شوند. بر اساس علم مالی رفتاری و تئوری چشم‌انداز، انسان‌ها زمانی که نسبت به نقطه مرجع(که برای هرفردی متفاوت است) در زیان فرو می روند، ریسک پذیرتر شده و رفتار محدب پیدا می‌کنند. این در حالی است که وقتی نسبت به نقطه مرجع، در سود فرو می روند، بیشتر ریسک‌گریز شده و رفتارهای مالی مقعر گونه دارند.
طبق تحقیقات، همه افراد، در هنگام تصمیم‌گیری در بازارهای مالی، دچار سوگیری‌های رفتاری می شوند. حتی حرفه‌ای‌ترین معامله‌گران هم تجربه‌هایی از سوگیری رفتاری دارند و با این تهدیدات به صورت بالقوه روبرو هستند. سوگیری‌ها، هم در بازار صعودی و هم در بازار نزولی بروز پیدا می کنند و نسبت به هر تیپ شخصیتی در سرمایه‌گذاری، تاثیرات متفاوتی برجای می گذارند. به طور کلی سرمایه گذاران به چهار تیپ شخصیت سرمایه‌گذاری تقسیم بندی می‌شوند که در این بحث نمی گنجد. بنابراین انتظار نداریم که همه افراد به یک اندازه دچار سوگیری‌هایی که در یادداشت بعدی بیان خواهند شد، بشوند. بلکه می‌توان گفت به صورت غالب، این سوگیری‌ها، در بازارهای نزولی در افراد دیده شده است.
*کارشناس مالی رفتاری
