واکاوی سرنوشت برجام؛ سناریوهای محتمل

 به نظر می رسید بایدن نمی خواست از ثمرات خروج آمریکا از برجام و سیاست فشار حداکثری ترامپ دست بکشد و لذا به دنبال فرصتی بود تا با همراهی متحدان اروپایی اش، با احیای برجام از آن پلی برای رسیدن به برجام پلاس با دربرگرفتن مسایل موشکی و منطقه ای بسازد. همین موضوع باعث شد تا سرانجام از اواسط فروردین ماه امسال، دو طرف به صورت غیرمستقیم وارد فرآیند مذاکرات احیای برجام در وین شوند. اما به دلایلی برجام احیا نشد تا اینکه انتخابات ریاست جمهوری برگزار و آقای رییسی به عنوان رییس جمهور ایران انتخاب شد. پس از آن و درحالیکه شش دور مذاکره در وین برگزار شده بود، مذاکرات تا استقرار دولت جدید در ایران متوقف شد. در دو ماهی که از استقرار دولت جدید در ایران می گذرد با توجه به خط مشی جدید کشور، علی رغم اصرار آمریکا و سایر اعضای برجام تاکنون دولت جدید زمانی را برای شروع مذاکرات احیای برجام تعیین نکرده، هرچند از بازگشت به میز مذاکره صحبت

 می کند. به نظر می رسد با توجه به پیشرفت های فنی در عرصه هسته ای، ایران تاکتیک بی اهمیتی و عدم توجه به مذاکرات احیای برجام را در پیش گرفته تا ضمن ایجاد علاقمندی بیشتر در طرف مقابل بتواند امتیازات مد نظر خود را در مذاکرات آینده بگیرد. در این نوشتار سناریوهای محتمل در مورد سرنوشت برجام مورد بررسی قرار می گیرد.

استراتژی ایران و آمریکا در قبال احیای برجام:

ایران از زمان روی کار آمدن بایدن در آمریکا استراتژی های زیر را در پیش گرفت:

-اصرار بر احیای هر چه سریعتر برجام

- در کنار استراتژی فوق همزمان پیشرفت های فنی خود را در زمینه هسته ای سرعت بخشید.

-پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم، استراتژی کشور به عدم اهمیت کافی به موضوع تغییر یافت. اعلام شد برجام اولویت اول دولت نیست و سیاست خارجی معطل برجام نخواهد بود.

- عدم عجله و شتاب برای شروع مجدد مذاکرات و اتلاف وقت و افزایش پیشرفت ها برای گرفتن امتیازات بیشتر

در مقابل آمریکا از زمان روی کار آمدن بایدن استراتژی های زیر را دنبال کرد:

-استراتژی عدم اهمیت کافی به موضوع

- اتلاف وقت برای گرفتن امتیازات بیشتر

- و پس از به قدرت رسیدن دولت جدید در ایران، اصرار بر شروع دوباره و فوری مذاکرات و احیای هر چه سریعتر برجام

- تهدید اینکه فرصت برای مذاکرات همیشگی و دایمی نیست.

خواسته های ایران و آمریکا در ابتدای مذاکرات:   

در زمانیکه قرار شد مذاکرات احیای برجام آغاز شود ایران با خواسته های زیر وارد مذاکرات شد:

-بازگشت آمریکا به برجام، برداشتن کلیه تحریم ها و راستی آزمایی آن

-درخواست برداشتن کلیه تحریم های برجامی و غیر برجامی از زمان خروج آمریکا از برجام

-اخذ تضمین از آمریکا مبنی بر عدم خروج از برجام در آینده

پاسخ آمریکا تقریبا به همه درخواست های فوق منفی بود.

در مقابل آمریکا با خواسته های زیر وارد مذاکرات شد:

- ابتدا انجام تعهدات به وسیله ایران

- بازگشت همزمان و گام به گام

- اصرار بر گفتگو درباره برجام پلاس

- گنجاندن مذاکرات موشکی و منطقه ای در برجام

- اضافه شدن امکان مذاکرات سایر موضوعات در آینده

- از بین بردن کلیه پیشرفت های فنی و هسته ای ایران از زمان خروج به بعد

- خارج کردن بخشی از تجهیزات و دستاوردهای هسته ای از ایران

پاسخ ایران به درخواست های آمریکا نیز منفی بود. لذا با این وصف مشخص بود که احیای برجام به سادگی ممکن نخواهد بود.

با بررسی خواسته های دو طرف و مذاکرات صورت گرفته می توان نقاط اشتراک و افتراق خواسته ها و موارد قابل جمع را به شرح ذیل دانست:

نقاط مشترک:

هر دو طرف ایرانی و آمریکایی اولا به دنبال احیای برجام هستند و ثانیا هر دو بر نقش آژانس بین المللی انرژی اتمی در راستی آزمایی فعالیت های هسته ای ایران صحه می گذارند.

نقاط افتراق:

اما موارد زیر بین دو طرف محل مناقشه است:

-زمان و نحوه بازگشت به برجام

- تحریم هایی که باید برداشته شوند

- بحث برجام پلاس

- وضعیت پیشرفت های فنی هسته ای ایران

با وصف فوق اگر اراده دو کشور احیای برجام باشد شاید بتوان با راه حل زیر به عنوان پیشنهاد بن بست شکن راهکار میانه ای پیشنهاد داد که در این صورت امید به احیای برجام تقویت می شود.

پیشنهاد بن بست شکن:

-بازگشت همزمان و انجام تعهدات دو طرف(کمیته ای می تواند مسئولیت نظارت را بر عهده بگیرد)

-پیشرفت های فنی هسته ای ایران با نظارت کمیته ای در داخل یا خارج از ایران نگهداری و پلمپ شوند.

- تحریم های مغایر برجام لغو شده و به وسیله ایران راستی آزمایی شوند.

-مذاکرات منطقه ای خارج از چارچوب مذاکرات برجام به گفتگوهای منطقه ای ایران و عربستان محول شود.

در صورتیکه این پیشنهاد میانه پذیرفته و اجرا شود احتمال احیای برجام وجود خواهد داشت.

سناریوهای احتمالی:

اول)احیای برجام:

در صورتیکه دو طرف از خواسته های حداکثری خود دست برداشته و انعطاف نشان دهند سناریوی احیای برجام محقق خواهد شد. احیای برجام می تواند نتایج زیر را برای ایران به ارمغان آورد:

-برداشته شدن تحریم ها

-امکان انتقال منابع مالی به داخل کشور

-فروش و صادرات نفت و سایر کالاها

-حل تدریجی مشکلات اقتصادی

و در مقابل آمریکا نیز به نتایج زیر دست می یابد:

-تداوم بازرسی های آژانس از فعالیت های هسته ای ایران

-محدود و محصور شدن فعالیت های هسته ای ایران و توقف پیشرفت های هسته ای ایران

-اطمینان خاطر از تامین امنیت اسراییل

-جلوگیری از نزدیکی بیش از حد ایران به محور چین-روسیه

دوم)عدم احیای برجام:

اما در صورتیکه دو طرف حاضر به انعطاف و تقلیل خواسته های حداکثری خود نباشند قطعا مذاکرات احیای برجام به نتیجه نرسیده و برجام متوقف می شود. ممکن است ایران این تصور را داشته باشد که قادر است تحریم های آمریکا را تحمل کرده و پشت سر گذارد و با دور زدن تحریم ها کالاهای خود را فروخته و با کمک و همکاری چین و روسیه، همسایگان و پیمان شانگهای درآمد خود را افزایش دهد و لذا نیازی به احیای برجام نبیند.

اما درصورت عدم احیای برجام نتایج زیر برای ایران قابل پیش بینی است:

-شکل گیری اجماع جهانی علیه ایران

-ارجاع مجدد پرونده ایران به شورای امنیت

-به هم خوردن گفتگوهای منطقه ای ایران

-تشدید و تداوم تحریم ها علیه ایران با اجماع جهانی در شورای امنیت

در مقابل ایالات متحده نیز ممکن است این تصور را داشته باشد که مشکلات اقتصادی بالاخره ایران را وادار خواهد ساخت تا خواسته های آمریکا را بپذیرد و با این تصور حاضر به انعطاف در خواسته هایش نباشد. این امر سناریوی عدم احیای برجام را محقق می کند. در این صورت آمریکا نیز با نتایج زیر مواجه خواهد شد:

-افزایش پیشرفت های فنی و هسته ای ایران و نگرانی از فعالیت های غیرمتعارف

-قطع دسترسی های آژانس به تاسیسات و فعالیت های هسته ای ایران

-قرار گرفتن هر چه بیشتر ایران در محور چین-روسیه

-تبعات امنیتی برای اسراییل و کشورهای عربی منطقه

اینک باید منتظر ماند و دید که آیا مذاکرات احیای برجام در دولت جدید مجددا آغاز می شود و رفتار دو طرف کدام سناریو را برای برجام رقم خواهد زد.

*استاد دانشگاه