برخی بر اعمال قیمت‌های کف و سقف در فرمول اعلام‌شده نقد وارد و آن را در تضاد با اصول اقتصادی دنیا قلمداد می‌کنند. برخی نیز خواهان اعمال قیمت سایر محصولات تولیدی مشتق‌شده از اتان، علاوه بر قیمت پلی‌اتیلن، در محاسبه قیمت این خوراک گازی شده‌اند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق ، جذاب‌ترین انتقاد ابراز نگرانی و دغدغه‌های ملی از تمایل‌نداشتن سرمایه‌گذاران خارجی به سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی کشور است؛ اظهاراتی که از جانب مدیران شرکت‌هایی مطرح می‌شود که خود بزرگ‌ترین خریداران اتان در داخل کشور به شمار می‌روند و بالطبع سرمایه‌گذار خارجی رقیب آنها در حوزه تولید الفین‌ها از خوراک اتان به شمار خواهد رفت. در واقع کسانی سنگ منافع ملی را به سینه می‌زنند که در دهه‌های گذشته با بهره‌گیری از خوراک یارانه‌ای سودهای درخور توجهی را کسب کرده‌اند و به جای آنکه بر ارتقای تکنولوژی، تکمیل زنجیره ارزش محصول و ایجاد ارزش افزوده تمرکز کنند، محصولات میانی خود را که به عنوان مواد اولیه صنایع تکمیلی به شمار می‌رود بدون کوچک‌ترین فرایند تکمیلی روانه بازارهای صادراتی کرده‌اند.
امروز پس از سال‌ها امهال به شرکت‌های فعال در عرصه پتروشیمی کشور و بهره‌مندی آنها از سوخت و خوراک یارانه‌ای، زمان اعمال سیاست‌های جدید در راستای توسعه زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی و اجتناب از صادرات مواد اولیه فرا رسیده است و دراین‌راستا معقول‌کردن قیمت سوخت و خوراک از اولین گام‌ها به شمار می‌رود؛ سیاستی که کوتاهی در اجرای آن به تولید حجم انبوهی از مواد پایه نظیر اوره و آمونیاک و متانول در صنعت پتروشیمی کشور، مازاد بر نیاز داخلی و حتی بازارهای منطقه‌ای، منجر شده است و انتظار می‌رود ادامه این روند به تبدیل همه اتان تولیدی به مواد پایه (پلی‌اتیلن و...) و صادرات مستقیم آن به بازارهای جهانی بدون پرداختن به توسعه صنایع تکمیلی در داخل کشور منتهی شود. این در حالی است که محصولات پلیمری از جمله ارزشمندترین محصولات پتروشیمی به شمار می‌روند و خوشه‌های صنعتی متنوعی را تغذیه می‌کنند که توجه به آنها بهبود وضعیت اشتغال و ارزآوری را در کشور به همراه خواهد داشت.
آنچه به نظر می‌رسد، انتظار شرکت‌های خصولتی پتروشیمی از قیمت‌گذاری خوراک، تعیین قیمت‌های ثابت خوراک حداقل در یک دوره زمانی میان‌مدت است و این نوع قیمت‌گذاری را لازمه جذب سرمایه‌گذار خارجی می‌دانند. اما مشخص نیست چرا این شرکت‌ها و نهادها و سازمان‌های مالک آنها به جای ارتقای تکنولوژی و افزایش کارایی و بهینه و تکمیل‌کردن سبد محصولات و تولید محصولات نهایی و افزایش سود از این مسیر، بر استفاده رانتی از منابع بین‌نسلی انرژی اصرار می‌ورزند و هرگونه حرکتی را در راستای اصلاح ساختار غلط و غیراقتصادی و تجاری صنعت مزبور محکوم می‌کنند. آنچه مسلم است، هزینه مواد اولیه تنها یکی از هزینه‌های تولید است و با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین در مراحل مختلف احداث و تولید محصول، امکان کاهش هزینه‌های ثابت و متغیر واحدهای تولیدی به‌خوبی وجود دارد. شاهد این مدعا ادامه فعالیت سودآور واحدهای تولید اتیلن در آسیا و اروپا با قیمت‌های خوراک چند برابر خاورمیانه است؛ واحدهایی که بر پایه خوراک گران نفتا (نسبت به اتان) محصولاتی را تولید می‌کنند و با قیمت‌های مشابه جهانی به فروش می‌رسانند و هنوز از فعالیت اقتصادی خود سود می‌برند.
در راستای رفع برخی از ایرادات واردشده بر فرمول قیمت‌گذاری خوراک اتان موارد زیر قابل توجه است:
قیمت اتیلن یا پلی‌اتیلن: سهم سایر محصولات جانبی
منطقه خاورمیانه و آمریکای شمالی به‌دلیل برخورداری از منابع غنی، بیشترین بهره‌گیری از اتان را در تولید محصولات پتروشیمی انجام می‌دهند. به‌طور کل از هر ١,٣ تن اتان یک تن اتیلن به عنوان اصلی‌ترین محصول تولید می‌شود. با وجود این، به دلیل هزینه بالای حمل‌ونقل و نگهداری گاز اتیلن، سهم اندکی از این محصول در جهان به تجارت اختصاص می‌یابد (کمتر از ٢.٥ درصد) و معمولا این محصول در مناطق در دسترس به محصولات دیگر تبدیل می‌شود یا به‌وسیله خطوط لوله به صورت منطقه‌ای تجارت می‌شود. ازاین‌رو مبنا و محصول مناسبی برای تعیین قیمت نیست.
عمده‌ترین محصولات حاصل از اتیلن در جهان عبارت از پلی‌اتیلن (٦٠ درصد)، اتیلن اکساید و اتیلن دی‌کلراید (هرکدام ١٣ درصد) و اتیل بنزن و سایر محصولات (هرکدام هفت درصد) است.
الگوی مصرف اتیلن در جهان
در ایران نیز بیش از ٧١ درصد از اتیلن تولیدشده برای تولید انواع پلی‌اتیلن اختصاص می‌یابد. بنابراین می‌توان گفت مهم‌ترین محصول تجاری حاصل از کراکر اتان انواع پلی‌اتیلن است و منطقی به نظر می‌رسد قیمت محصول عمده در تعیین قیمت اتان لحاظ شود. در بهترین شرایط، می‌توان خواهان اعمال میانگین وزنی از قیمت محصولات به جای قیمت پلی‌اتیلن در فرمول بود که با توجه به سهم اندک سایر محصولات در تولید، تغییر چندانی در قیمت ایجاد نخواهد کرد. به‌طورکل در فرمول جدید به‌جای آنکه مانند فرمول پیشین قیمت اتان از قیمت گاز طبیعی (خوراک) متأثر باشد، از قیمت عمده‌ترین محصول تولیدی آن مرتبط شده که گامی مفید در راستای کسب ارزش واقعی منابع طبیعی کشور است.
لزوم اعمال قیمت نفتا در فرمول: جذب بخشی از سود رانتی به نفع صاحبان واقعی منابع )مردم(
خوراک‌های عمده مصرفی برای تولید اتیلن در جهان شامل اتان، نفتا/ کاندنسیت، پروپان و بوتان است و اکثر مجتمع‌های کراکر از ترکیبی از این خوراک‌ها استفاده می‌کنند. در آمریکای شمالی و خاورمیانه اتان اصلی‌ترین خوراک تولید اتیلن است. با وجود این، در اروپا و آسیا، نفتا اصلی‌ترین خوراک به شمار می‌رود. بنابراین دو خوراک نفتا و اتان می‌توانند به عنوان جایگزین نسبی در تولید اتیلن قلمداد شوند. قیمت جهانی نفتا هم‌بستگی بالایی با قیمت نفت خام دارد. بنابراین قیمت پلیمرهای تولیدشده نیز تا حدودی هم‌جهت با قیمت نفت حرکت می‌کند. بنابراین اعمال قیمت نفتا در تعیین قیمت اتان، قیمت این محصول را در راستای تغییرات جهانی قیمت نفت تعیین خواهد کرد. براساس نتایج مؤسسه IHS در گزارش بررسی بازار جهانی اتیلن، سود تولید اتیلن بر مبنای کراکینگ اتان نسبت به تولید آن از خوراک مایع (نفتا) بالغ بر ٦٠٠ دلار در هر تن است که پیش‌بینی می‌شود این میزان تا سال ٢٠٢٠ همچنان باقی بماند.
مقایسه هزینه تولید اتیلن از اتان و نفتا
بنابراین با توجه به قیمت جهانی انواع پلی‌اتیلن به عنوان محصول عمده تجاری تولیدی و سود درخور توجه تولید آن از منابع خوراک ارزان (اتان)، منطقی به نظر می‌رسد بخشی از سود فروش به بخش تولید خوراک اختصاص یابد و ازاین‌رو ورود قیمت نفتا به عنوان خوراک جایگزین در فرمول تعیین قیمت اتان و جذب بخشی از سود فروش محصول نهایی به نفع منابع زیرزمینی و ثروت‌های بین‌نسلی کشور بسیار هوشمندانه و حافظ منافع ملی است.
وجود سقف و کف قیمت: ثبات‌دهنده
نشریه platts در گزارشی به بررسی هزینه‌های تولید اتیلن از خوراک‌های متنوع در مناطق مختلف جهان پرداخته و هزینه تولید یک میلیون تن اتیلن را در مناطق عربستان سعودی (اتان)، آمریکای شمالی (اتان)، سایر کشورهای خاورمیانه (اتان)، شمال غرب اروپا (نفتا) و شمال‌شرق آسیا (نفتا) به ترتیب ١٠٨، ١٤٢، ٣٠٤، ٩١١ و ١٠٠٨ دلار/تن برآورد کرده است. این هزینه‌ها با کسر ارزش فروش محصولات جانبی ناشی از کراکینگ و همچنین افزودن هزینه‌های متغیر و ثابت به‌ترتیب معادل ٢٠٠، ٢٧٠، ٤٠٠، ٤٦٠ و ٥٠٠ دلار/تن در مناطق مزبور برآورد شده است.
بنابراین هزینه تولید یک تن اتیلن با لحاظ‌کردن هزینه‌های خوراک، متغیر و ثابت در کمترین میزان آن (عربستان سعودی) ٢٠٠ تا بیشترین میزان آن (شمال شرق آسیا) یعنی٥٠٠ دلار متغیر است. در سایر کشورهای خاورمیانه این هزینه به طور متوسط ٤٠٠ دلار برآورد می‌شود. بنابراین اعمال کف و سقف قیمت بین ٢٢٠ تا ٤٠٠ دلار منافاتی با حقایق موجود در منطقه و جهان ندارد.
از نگاهی دیگر، تعیین سقف و کف قیمت در فرمول اعلامی وزارت نفت در راستای حفظ حقوق مصرف‌کننده و تولیدکننده است. همان‌گونه که گفته شد، قیمت نفتا هم‌بستگی بالایی با قیمت نفت خام دارد به گونه‌ای که قیمت این محصول در سال‌های ٢٠٠٧ تا ٢٠١٢ به بیش از ٩٤٠ دلار در تن افزایش یافت. از سویی دیگر، پلی‌اتیلن که از خوراک نفتا و اتان تولید می‌شود نیز در سال‌های گذشته با توجه به قیمت‌های بالای نفت قیمت‌های بالایی را تجربه کرد اما با کاهش قیمت‌های نفت در دو سال اخیر قیمت این محصول نیز با کاهش قابل‌توجهی مواجه شد. (برای مثال، قیمت پلی‌اتیلن سبک از حدود هزارو ٧٠٠ دلار/تن به هزارو ٢٤٠ دلار/تن کاهش یافت). بنابراین اعمال سقف قیمت در این فرمول، افزایش قیمت خوراک اتان در همسویی با افزایش احتمالی قیمت جهانی نفت را محدود می‌کند. درعین‌حال، وجود کف قیمتی نیز می‌تواند در راستای حفظ منافع شرکت‌های تولیدکننده اتان قلمداد شود. به‌عبارتی دیگر، یک شرکت تولیدکننده با توجه به یک نرخ مشخص بازگشت سرمایه در این عرصه ورود خواهد کرد که این کف قیمت تضمین‌کننده بازگشت سرمایه و سود ترغیب‌کننده برای شرکت‌های متقاضی تولید اتان خواهد بود. عرض از مبدأ منفی نیز به عنوان یک عامل تعدیل‌کننده قیمت عمل خواهد کرد.
قیمت‌گذاری و تکمیل زنجیره ارزش:
٤٤ درصد از کل ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور به تولید مواد اولیه اختصاص دارد. تا اینجای کار هیچ ایرادی ندارد و سیاست توسعه محصولات پایه در سال‌های گذشته قابل‌دفاع است چه‌بسا برای تحقق این سیاست تخفیف‌های عمده‌ای در سوخت و خوراک برای واحدهای پتروشیمی در نظر گرفته شد. اما نکته‌ای که درخور توجه است، آنکه سیاست توسعه آتی صنعت پتروشیمی چگونه خواهد بود؟ آیا بنا بر آن است که روند گذشته همچنان ادامه یابد و هیچ توجهی به توسعه صنایع تکمیلی نشود؟ ادامه این روند به معنی افزایش تولید محصولاتی نظیر اوره، متانول، اتیلن و پلی‌اتیلن و محصولات شاخه سوخت و خوراک است که با توجه به تکمیل‌نشدن زنجیره ارزش این محصولات و همچنین عدم نیاز داخل، بخش عمده‌ای از این تولیدات به بازارهای صادراتی ارسال می‌شود و نقش اندکی در ارزش‌آفرینی و توسعه اشتغال در اقتصاد داخلی ایجاد می‌کند.در اقتصاد قیمت راهنمای سرمایه‌گذاری است. با توجه به حضور شرکت‌ها و سازمان‌های شبه‌دولتی در صنعت پتروشیمی و قدرت تأثیرگذاری آنها بر بازار، قیمت‌گذاری دولتی اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین اجرای سیاست درست برای اصلاح روند توسعه آتی صنعت پتروشیمی از محمل قیمت‌گذاری تحقق‌پذیر است. این سیاست در نقطه مقابل اعطای تخفیفات سوخت و خوراک برای تخصیص بهینه منابع و تولید محصولات مورد نظر قرار دارد. اجتناب از اعطای رانت در قیمت خوراک به حرکت شرکت‌ها به سمت کسب سود در مرحله ارتقای تکنولوژی و کاهش هزینه‌های ثابت و متغیر، تکمیل زنجیره تولید و تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر و پرهیز از خام‌فروشی منجر خواهد شد.
