هرچه از پایتخت دورتر باشید اثر تحریم را بیشتر حس می کنید / چگونه تهرانی ها توانستند خود را با تحریم وفق دهند؟

اقتصادآنلاین – عاطفه حسینی؛ دکتر جواد صالحی اصفهانی، اقتصاددان و استاد اقتصاد در دانشگاه ویرجینیاتک در مقاله‌ای تفصیلی تحت عنوان «تاثیر تحریم‌ها بر رفاه خانوار و اشتغال در ایران» به بررسی دو جنبه مهم رفاه خانوار یعنی مصرف و اشتغال در طی یک دهه تحریم پرداخته است. در سلسله گزارش‌های اقتصادآنلاین که با استناد به این مقاله تهیه شده است به تاثیر تحریم‌ها بر استانداردهای زندگی، فقر، توزیع درآمد و ... در ایران پرداخته خواهد شد. در اولین گزارش از این مجموعه به این پرسش پاسخ داده شد که تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در سال ۲۰۱۱ تا چه اندازه در وضعیت کنونی اقتصاد کشور نقش داشته است؟

بر اساس شکل زیر، هرچند که استانداردهای زندگی در ایران در طول دوران رونق نفت افزایش یافته است، اما تشدید تحریم‌ها تاثیر بسزایی بر استاندارهای زندگی ایرانیان گذاشته است.  

(افزایش و کاهش استانداردهای زندگی در تهران و مناطق شهری و روستایی ایران)

اما نکته قابل توجه شکل فوق، تاثیر ناهمگون تحریم‌ها بر استاندارهای زندگی ایرانیان با توجه به موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های خانوار است. به عبارت دیگر، تاثیر تحریم‌ها و وضعیت وخیم اقتصادی بر خانوارهای روستایی و خانوارهای شهری خارج از استان تهران بیش از خانوارهای تهرانی بوده است.

بحران اقتصادی نزدیک به یک دهه بهبود استانداردهای زندگی در طول دهه ۲۰۰۰ را از بین برده است. میانگین هزینه‌های سرانه در سال ۲۰۲۰، ۲۵ درصد کمتر از مقدار اوج خود در سال ۲۰۰۸ بوده و به سطح خود در سال ۲۰۰۲ بازگشته است.

همچنین طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، یعنی زمانیکه تحریم‌ها در شدیدترین حالت خود قرار داشتند، مصرف سرانه را به میزان ۲۰.۱ درصد کم کرده است. طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷، یعنی زمانیکه توافق هسته‌ای برجام به طور موقت تحریم‌ها علیه ایران را کاهش داد، یک بازگشت کوتاه در مصرف مشاهده می‌شود و تولید ناخالص داخلی سرانه ۲۰ درصد و مصرف ۹.۳ درصد افزایش می‌یابد. (این نکته را باید در نظر گرفت که در این زمان روند متوسط مصرف در تهران به تولید ناخالص داخلی سرانه نزدیک است.)

این درحالی است که در سال ۲۰۲۰، یعنی پس از خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های گسترده‌ علیه ایران، میزان مصرف در مناطق روستایی کاهش ولی در تهران افزایش یافته است. مصرف در تهران در سال ۲۰۲۰ بیشتر از سال ۲۰۱۱ بوده و در طول دهه ۶.۲ درصد افزایش داشته است، در حالیکه مصرف در روستاها و سایر مناطق شهری به ترتیب ۳۳.۳ و ۲۳.۷ درصد کاهش را تجربه کرده است.

تاثیر متفاوت انقباض اقتصادی بر میانگین مصرف در تهران و سایر نقاط کشور ممکن است به دلایل متفاوتی باشد.

برای مثال، اقتصاد تهران متنوع‌تر است و همین دلیل ساکنان پایتخت را قادر می‌سازد تا به طور موثرتری خود را با تحریم‌ها و رکود تطبیق دهند. تهرانی‌ها همچنین از سهم بیشتری در مشاغل دولتی و رسمی که امنیت و ثبات بیشتری دارند، برخوردارند.

این درحالی است که ساکنان مناطق روستایی و کوچکتر شهری که از نظر جغرافیایی و سیاسی از مراکز قدرت و بودجه عمومی دورتر هستند، بسیار بدتر عمل کرده‌اند. نکته جالب دیگر این است که پس از سال ۲۰۱۳، یعنی زمانیکه دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به اتمام رسید و حسن روحانی جایگزین او شد، فاصله میان مصرف خانوارهای تهرانی با خانوارهای سایر مناطق کشور افزایش یافته است.

پایین‌تر بودن استاندارهای زندگی در مناطق روستایی و به طور کلی مناطق شهری خارج از استان تهران دلایل دیگری نیز دارد. برای مثال کشاورزی که قلب تپنده اقتصاد روستایی است در طول یک دهه اخیر به شدت تحت فشار عوامل محیطی از جمله خشکسالی و کمبود منابع آب قرار گرفته است.

تورم بالاتر در مناطق روستایی عامل بالقوه دیگری است، اما هزینه‌ها با استفاده از شاخص‌های قیمت مصرف کننده CPI)) جداگانه برای مناطق روستایی و شهری کاهش یافته است. از سال ۲۰۱۱، زمانی که اختلاف و واگرایی در نرخ‌های فقر بین مناطق روستایی و شهری ظاهر شد، قیمت‌ها با ضریب ۳.۳ در مناطق شهری و با ضریب ۳.۴ در مناطق روستایی افزایش یافته است.

یکی دیگر از عوامل بالقوه مهاجرت انتخابی است؛ اگر خانوارهای مرفه‌تر روستایی تصمیم بگیرند به شهرها بروند و درآنجا زندگی کنند، متوسط مصرف می‌تواند سریعتر در مناطق روستایی کاهش یابد. (البته شواهد کمی برای حمایت از این حدس وجود دارد.)