تغییرشاخص‌های توزیع درآمد در 36سال اخیر
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اندازه‌گیری عدالت اجتماعی و اقتصادی در کشورها، توزیع درآمد است. به این معنا که هرقشر و دهکی تا چه میزان از درآمد بهره‌مند هستند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، برای اندازه‌گیری توزیع درآمد، شاخص‌های مختلفی توسط اقتصاددانان مورد استفاده قرار می‌گیرد که یکی از مهم‌ترین آن، ضریب جینی است؛ عددی بین صفر و یک که هر چه به صفر نزدیک‌تر شود به معنای توزیع درآمد برابرتری است. البته با توجه به این که این ضریب تمام جزئیات توزیع درآمد را نشان نمی‌دهد، شاخص‌های دیگری مانند نسبت هزینه 10، 20 و 40 درصد کم درآمدترین‌ها به پردرآمدترین‌ها نیز به کمک می‌آید.
بررسی این شاخص‌ها در36 سال اخیر یعنی از سال 1363 تا 1398، نمایانگر افت و خیزشاخص‌های توزیع درآمد و نابرابری است. این شاخص‌ها تحت تأثیر عوامل مختلفی در طول این دوره تغییر کرده است، عواملی مانند جنگ تحمیلی، هدفمندی یارانه‌ها، تحریم‌ها و توجه به دهک‌های پایین درآمدی که ضریب جینی و سایرشاخص‌ها را هدایت کرده است. دراین زمینه مرکزآمار ایران که پیش از این شاخص توزیع درآمد در فاصله سال‌های 1380 تا 1398 را محاسبه و منتشر کرده بود، اخیراً برای تکمیل سری‌های زمانی، این شاخص را از سال 1363 تا 1398 منتشر کرده است که تصویر دقیق تری از آنچه را در حوزه توزیع درآمد رخ داده است ، نشان می‌دهد. دراین گزارش، شاخص‌های توزیع درآمد درپنج دوره مورد بررسی قرار گرفته است که در هر دوره بسته به شرایط، ضریب جینی و سایر شاخص‌ها رو به پایین یا بالا سوق پیدا کرده است.
دوره ثبات
نخستین دوره مورد بررسی فاصله زمانی 1363 تا 1367 است، سال‌هایی که کشور درگیر جنگ تحمیلی بود و مسئولان برای تأمین نیازهای اساسی مردم، از توزیع کوپنی مواد غذایی ضروری میان تمام مردم استفاده می‌کردند. دراین دوره ضریب جینی به‌عنوان اصلی‌ترین شاخص توزیع درآمد، تغییر محسوسی نداشته و به‌صورت عمده روند کاهشی داشته است. براین اساس، ضریب جینی از 0.4291 در سال 1363 به 0.4200 در سال 1367 رسیده است که نشان دهنده تغییر اندکی است. همچنین دراین دوره تاریخی، نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین جامعه 16.59 درصد در سال 1363 بوده است که این نسبت در سال 1367 به 15.26 رسیده است. این نسبت نشان می‌دهد که شکاف میان کم درآمدترین‌ها و پردرآمدترین‌ها کمتر شده است. همانگونه که اشاره شد دراین دوره دلیل اصلی ثابت ماندن و در برخی از شاخص‌ها بهبود نسبی، توزیع کوپنی اقلام خوراکی مردم بوده است که بدون هیچگونه تبعیضی صورت گرفته است.
افزایش ضریب جینی پس از جنگ
اما در دوره 1368 تا 1375 که جنگ تحمیلی به پایان رسیده است، به‌دلیل اختصاص درآمدهای کشور برای بازسازی زیرساخت‌های آسیب دیده کشور در اثر هشت سال جنگ و همچنین بازگشت درآمد بخشی از افراد جامعه که در دوره جنگ درآمدهای خود را از دست داده بودند، دوباره شاهد افزایش ضریب جینی و بدترشدن سایر شاخص‌های توزیع درآمد هستیم. بدین ترتیب درحالی که ضریب جینی در سال 1368 برابر با 0.4249 بود در سال 1375 به 0.4294 افزایش یافته است که تغییری بین 0.42 و 0.43 را نشان می‌دهد. از سوی دیگر نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین دراین دوره از 16.24 در سال 1368 به 17.20 در سال 1375 افزایش یافته است. به عبارت دیگر توزیع درآمد دراین دوره زمانی نابرابرتر شده است.
ثبات دوباره
درفاصله سال‌های 1376 تا 1383 بار دیگر شاهد ثبات نسبی شاخص‌های نابرابری هستیم. بررسی وضعیت اقتصادی دراین سال‌ها نشان می‌دهد که اقتصاد ملی دارای رونق قابل توجهی بود به طوری که یکی از بالاترین نرخ‌های رشد اقتصادی دراین سال‌ها ثبت شده است. از سوی دیگر با رشد تولیدناخالص داخلی درآمد سرانه ایرانیان نیز با رشد همراه شده است و درنهایت شاهد ثبات شاخص‌های توزیع درآمد هستیم. دراین دوره زمانی ضریب جینی از 0.4230 در سال 1376 به 0.4240 در سال 1383 رسیده است. همچنین نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین از 16.80 در سال 1376 به 16.21 در سال 1383 رسیده است که نشان دهنده کاهش فاصله طبقاتی است.
ضریب جینی به زیر0.40 می‌رسد
درچهارمین دوره زمانی مورد بررسی که تغییرات شاخص‌ها را در فاصله سال‌های 1384 تا 1391 نشان می‌دهد، ضریب جینی به زیر0.40 رسیده است که اصلی‌ترین دلیل آن اجرای طرح هدفمندی یارانه هاست که یارانه نقدی را به‌صورت مساوی میان اکثریت ایرانیان توزیع کرد. درواقع میزان درآمد تمام دهک‌های درآمدی جامعه با این طرح به‌صورت یکسانی افزایش یافته است. بنابراین، ضریب جینی از 0.4248 در سال 1384 به 0.3659 در سال 1391 کاهش یافته است. درهمین دوره نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین از 16.46 در سال 1384 به 10.79 در سال 1391 کاهش یافته است که نشان دهنده تغییر قابل توجهی دراین زمینه است.
افت و خیز شاخص‌ها
درپنجمین دوره مورد بررسی یعنی فاصله زمانی 1392 تا 1398 شاهد افت و خیز شاخص‌های توزیع درآمد هستیم. درحالی که درسال‌های ابتدایی این دوره شاهد افزایش شاخص‌ها و بدترشدن آنها هستیم، در سال پایانی دوباره این شاخص‌ها بهبود یافته است.
درنخستین سال این دوره یعنی سال 1392 کمترین ضریب جینی در 36 سال مورد بررسی به ثبت رسیده است. دراین سال این ضریب به 0.3650 رسیده است. اما روند کلی ضریب جینی از سال 1392 تا 1397 با افزایش همراه بوده است که دوباره در سال 1398 روند کاهشی به خود گرفته است. با این حال سهم هزینه 20 درصد کم درآمدترین جمعیت در هزینه کل کشور در سال 1392 تا 1397 روند کاهشی داشته است به‌طوری که این نسبت درکل کشور از 6.79 درصد در سال 1392 به 5.80 درصد در سال 1397 رسیده است. ازسوی دیگر سهم هزینه 20 درصد پردرآمدترین جمعیت در هزینه کل کشور روند افزایشی داشته است. این سهم از 44.62 درصد در سال 1392 به 48.50 درصد در سال 1397 افزایش یافته است. این نسبت‌ها نشان دهنده این است که در این دوره کم درآمدترها فقیرتر و پردرآمدها غنی‌تر شده‌اند.
اما همانگونه که اشاره شد در سال 1398، شرایط تغییر کرده است و شاخص‌های توزیع درآمد درمقایسه با سال‌های قبل بهبود یافته است. به‌طوری که سهم هزینه 20 درصد کم درآمدترین جمعیت در هزینه کل در سال 1398 به 5.96 درصد افزایش یافته است و سهم هزینه 20 درصد پردرآمدترین جمعیت در هزینه کل دراین سال به 47.49 درصد کاهش یافته است. درسال 1392 سهم هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد کم درآمدترین از 10.68 در سال 1392 به 14.45 در سال 1397 افزایش یافته است. ولی دوباره در سال 1398 این نسبت به 13.69 درصد کاهش یافته است که نشان دهنده بهبود نسبی تمام شاخص‌های توزیع درآمد دراین سال است.
اصلی‌ترین دلیل بهبود توزیع درآمد در سال گذشته، کمک‌های نقدی و کالایی دولت در قالب سازمان‌ها و نهادهای دولتی به دهک‌های پایین درآمدی بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کمک سالانه دولت به سه دهک پایین درآمدی جامعه در سال 1398 درمناطق شهری 2.8 برابر و درمناطق روستایی 3.5 برابر کمک‌های سال 1395 بوده است. گفتنی است درسال‌های اخیر دولت برای حمایت از اقشار کم درآمد جامعه، علاوه بر افزایش یارانه نقدی دهک‌های پایین درآمدی که عمده آنها تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد و بهزیستی هستند، کمک‌های ویژه‌ای برای آنها درنظرگرفته است. بدین ترتیب پس از آن که در سال 1390 به‌دلیل اجرای هدفمندی یارانه‌ها در سال 1390 ضریب جینی به زیر 0.40 رسیده بود و دوباره به بالای آن بازگشته بود، در سال گذشته یک بار دیگر این ضریب به زیر0.40 رفته است.
سهم تحریم در نابرابری
با نگاهی به آمارهای بالا پرسشی که مطرح می‌شود این است که چرا با وجود تداوم پرداخت یارانه نقدی در دوره 1392 تا 1397 شاخص‌های توزیع درآمد افت کرده است. این درحالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد که اعمال تحریم‌ها تأثیر مستقیمی بر رفاه خانوارها داشته است.
گزارش اخیر دفتر امور اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه نشان می‌دهد که در اثر اعمال تحریم‌های ابتدای دهه ۹۰ تمام دهک‌های درآمدی با کاهش رفاه مادی بین ۱۰ تا ۲۰ درصدی مواجه شده اما بعد از برجام وضعیت بین پنج تا۱۰ درصد بهبود یافته است. در این مطالعه مهم‌ترین عواملی که بر رفاه مادی خانوار تأثیر داشته از جمله ضریب جینی، اثر اعمال تحریم‌ها و پرداخت‌های انتقالی (اعم از یارانه نقدی و کمک حق بیمه رایگان) صورت گرفته است. بر اساس این بررسی‌ها، شدت نابرابری (ضریب جینی) رفاه مادی خانوار از سال ۱۳۹۰ شاهد افزایش ملایمی بوده در حالیکه ضریب جینی براساس مخارج تقریباً ثابت (تغییرات از نظر آماری غیر معنادار) و افزایش نابرابری درآمدی در طول زمان شدید بوده است. از سوی دیگر، در اثر اعمال تحریم‌های ابتدای دهه تمام دهک‌های درآمدی با کاهش رفاه مادی بین ۱۰ الی ۲۰درصدی مواجه شده است و به نظر می‌رسد با انجام تفاهم اولیه سال ۱۳۹۲ و آغاز فرآیند مذاکرات برجام و تسهیل در برخی مبادلات بین‌المللی، خانوارهای دهک‌های مختلف از لحاظ درآمدی منتفع شدند، اما بهبود در مصرف و رفاه مادی از ابتدای سال ۱۳۹۵ و با حذف تحریم‌ها و رفع نااطمینانی تحریم، به وقوع پیوست. این مطالعه نشان می‌دهد طی دو سال پس از رفع تحریم‌ها، رفاه مادی خانوارهای شهری بین پنج تا ۱۰ درصد بهبود یافته است. بیشترین اثر منفی اعمال تحریم‌های بین‌المللی بر دهک‌های پایین درآمدی بخصوص روستایی و بیشترین نفع از اجرای برجام نصیب خانوارهای پردرآمد (شهری و روستایی) شده است.
طبق این گزارش، پرداخت‌های انتقالی (اعم از یارانه نقدی و کمک حق بیمه رایگان) به قیمت ثابت از سال ۱۳۹۰ به‌صورت مستمر و بسرعت کاهش داشته است؛ به نحوی‌که در سال ۱۳۹۷ به یک سوم مقدار سال ۱۳۹۰ رسیده است. درآمد سرانه نیز به قیمت ثابت در همین دوره حدود ۱۱ درصد کاهش داشته است، به نحوی‌که فقط از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۳۹۷ نزدیک به ۱۵ درصد کاهش داشته است. درآمدهای انتقالی نزدیک به ۲۶ درصد از کل درآمدهای خانوارهای دهک اول و کمتر از چهار درصد از درآمد خانوارهای دهک دهم را پوشش می‌دهند. حقوق و درآمدهای متفرقه (معمولاً معاف از مالیات) به ترتیب ۳۵ و ۴۱ درصد از درآمدهای خانوارهای پردرآمد را تأمین می‌کند. همچنین به‌دلیل همزمانی رفع تحریم‌ها و رشد اقتصادی در خلال سال‌های ۹۵ - ۹۶ و کاهش نابرابری مصرفی و همزمان رشد چشمگیر در رفاه خانوار در این دو سال، به نظر می‌رسد ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی اثر غالب در رفع نابرابری، کاهش فقر و افزایش رفاه داشته است.
