عوامل آلودگی هوای تهران؛ از تردد موتورسیکلت‌ها تا سوزاندن گازوئیل پرگوگرد

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، به همین‌خاطر گاهی کیفیت هوا در برخی از محله‌ها و مناطق تهران، اصفهان، مشهد و تبریز آنقدر اسفناک شد که حتی از محدوده قرمز (ناسالم) هم عبور کردند و در وضعیت خطرناک قرار گرفتند. با این حساب گویا کرونا و ذرات آلاینده کمتر از 2.5میکرون علیه سلامتی شهروندان متحد شده‌اند و هیچ‌کدام تمایلی به کوتاه آمدن ندارند و با افزایش آمار مرگ‌ومیرها قدرت‌نمایی می‌کنند. گرچه در روزهای گذشته با رعایت دستورالعمل‌های ستاد مقابله با کرونا از سوی مردم، فوتی‌های کووید-19 به زیر 100نفر در روز رسیده و دورقمی شده اما به‌گفته سیدمحمود میرلوحی، عضو شورای شهر تهران، در دی‌ماه مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا 10برابر افزایش داشته است. در چنین شرایطی استفاده از سوخت‌های نامناسب در نیروگاه‌ها و صنایع به بهانه تأمین انرژی نه‌تنها منطقی نیست بلکه خلاف قانون هوای پاک است. قانونی که سال96 در چنین روزی تصویب شد و 20نهاد و ارگان مکلف شدند تا در راستای حراست از هوای پاک تهران اقداماتی را انجام دهند اما وضعیت کنونی پایتخت موید آن است که نهادهای متولی به این قانون پایبند  نبوده‌اند. با افزایش ذرات آلاینده در هوا و خاکستری شدن آسمان شهرها، نهادهای متولی به جای یافتن راهکار مناسب برای برون‌رفت از شرایط بحرانی، انگشت اتهام به‌سوی دیگری نشانه می‌روند و سعی دارند با ارائه گزارش‌های متعدد، خود را تبرئه کنند. گزارش‌هایی که مشخص نیست آیا به نتایج مطلوب تعیین شده در قانون هوای پاک رسیده‌اند یا مانند قانون هوای پاک، فقط روی کاغذ نوشته شده‌اند!

به هر ترتیب معضل آلودگی هوای تهران این روزها به یک بحران تبدیل شده و از این‌رو در سالروز تصویب قانون هوای پاک و همزمان با 29دی که روز هوای پاک نامگذاری شده، میزگردی با حضور حسین شهیدزاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سیدآرش حسینی میلانی رئیس کمیته محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر و شینا انصاری مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهرا برگزار شد تا وضعیت آلودگی هوای شهر تهران و چالش‌های پیش‌رو در کاهش این معضل را بررسی کنیم. میقات حبیبیان، عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی آلودگی هوای تهران هم در این میزگرد حضور داشت و در کسوت مطالبه‌گری سؤالاتی برای شفاف‌سازی‌ درباره معضل آلودگی هوای تهران مطرح کرد.

در چند روز گذشته شاخص‌ها بیانگر وضعیت ناسالم در هوای تهران بودند و نفس کشیدن برای خیلی از مردم سخت شد. در چنین شرایطی چاره چیست؟

حسین شهیدزاده: در پاسخ این سؤال ابتدا باید بگویم که مردم مراقب باشند تا صدمه نبینند و دوم هم باید کاری کنیم تا هوا آلوده نشود. شهروندان با کاهش فعالیت‌های بدنی خارج از خانه می‌توانند به حفظ سلامتی خود کمک کنند، اما درباره مورد دوم، مردم و حاکمیت هر دو دخیل هستند. شهروندان با استفاده نکردن از خودرو و موتورسیکلت آلاینده می‌توانند به کاهش آلودگی کمک کنند و مجموعه حاکمیتی هم با اقداماتی نظیر افزایش حمل‌ونقل عمومی که متأسفانه سال‌هاست مغفول مانده و باعث پیچیدگی موضوع شده است. 

 منظور از پیچیدگی این است که معضل آلودگی هوا لاینحل شده است؟

شهیدزاده: قطعا اینطور نیست و حتما رفع این معضل، راه‌حل دارد. همانطور که سایر کشورها با مسائل پیچیده‌تری در این مورد مواجه بودند و موفق به حل آن شدند، قطعا ما هم می‌توانیم با استفاده از تجارب موفق سایر کشورها و فراهم کردن زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک و عمل به قانون هوای پاک، این معضل را حل کنیم.

 با استناد به شاخص‌ها اعلام شده روی سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، امسال هوا آلوده‌تر از سال گذشته است. این مسئله صحت دارد؟

شهیدزاده: امسال هوا آلوده‌تر است، اما شاید حدود 8 یا 9روز. شاخص آلودگی امسال با روش جدیدی که سختگیرانه‌تر است، اعلام می‌شود و وقتی این عدد در کنار عدد سال قبل قرار می‌گیرد، تفاوت فاحشی را نشان می‌دهد. با روش جدید غلظت آلاینده‌ها در 103روز بالای 100پی‌پی‌ام بوده و سال گذشته که با روش قدیم محاسبه شده، 68روز؛ بنابراین تفاوت خیلی زیاد و نگران‌کننده است. حالا اما اگر در سنجش از یک خط‌کش و روش مشابه استفاده شود و روزها به یک شیوه محاسبه شوند، امسال روزهای آلاینده که بالای 100پی‌پی‌ام غلظت آلایندگی داشتند 76روز و سال گذشته 68روز بوده است.

 دلیل تغییر شاخص چیست؟

شهیدزاده: معیار اندازه‌گیری شاخص آلاینده‌های هوا توسط مراجع سلامت و پزشکی تعیین می‌شود. سال‌های گذشته این اندازه‌گیری براساس استانداردهای تعیین شده سال2009 انجام می‌شد و سال2019 دستورالعمل جدیدی ابلاغ و توسط وزارت بهداشت کشور معادل‌سازی و اواسط سال گذشته به شرکت کنترل کیفیت هوای تهران ابلاغ شد و از اوایل امسال هم در دستور کار قرار گرفت؛ بنابراین بنده و سایر مسئولان شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این موضوع دخل و تصرفی نداشته و نداریم.

 در برخی از اظهارنظرها عنوان شده است که شاخص آلودگی هوا در ایران با معیارهای آژانس محیط‌زیست آمریکا اندازه‌گیری می‌شود و اگر با معیار سازمان بهداشت جهانی سنجیده شود 70درصد روزهای سال وضعیت قرمز و بحرانی خواهد داشت. کدام معیار استاندارد است؟

شهیدزاده: برای شاخص‌ها اصلا واژه استاندارد، صحیح نیست؛ چون ایزو که سازمان جهانی استاندارد است برای این موضوع، استاندارد نمی‌دهد. روش مرسوم در محاسبه شاخص آلودگی هوا که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، همان روش IP آمریکاست که وزارت بهداشت انتخاب و ابلاغ کرده است. سازمان بهداشت جهانی شاخص ندارد، بلکه توصیه‌هایی ارائه می‌دهد تا کشورها با عمل به آنها شرایط مطلوبی را ایجاد کنند؛ به‌عنوان مثال این سازمان توصیه کرده کشورها به‌طور متوسط سالیانه باید غلظت آلاینده 2.5میکرون را به 10میکروگرم در مترمکعب برسانند. این توصیه در همه کشورها یکسان نیست و هر کشوری شرایط خاصی دارد و به تناسب آن را به‌کار می‌برد.

 در تهران کمیته اضطرار آلودگی هوا وجود دارد. چرا در دی‌ماه وقتی شرایط به وضعیت نارنجی و قرمز رسید و پایتخت باید تعطیل می‌شد، این کمیته چنین تصمیمی نگرفت؟

سیدآرش میلانی: کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران دارای آیین‌نامه‌ای است که توسط وزارت بهداشت تدوین می‌شود و مسئولیت این کمیته هم با وزارت بهداشت است. براساس آیین‌نامه چنانچه 48ساعت شاخص بالای 150 باشد، باید شهر تعطیل شود. در چند روز گذشته این تصمیم در کمیته اضطرار اتخاذ و از طریق استاندار به دولت ارائه شد تا تصویب شود، اما بنا به دلایلی این کار انجام نشد. در حقیقت کاری که در چارچوب اختیارات کمیته اضطرار بود، انجام شد، اما توسط دولت به تأیید نهایی نرسید.

 سال‌های گذشته هم با آلودگی هوا مواجه بودیم، اما امسال با افزایش آلایندگی موضوع مازوت‌سوزی مطرح شد. این مسئله صحت دارد؟

سیدآرش میلانی: واقعیت این است که مازوت‌سوزی فقط امسال رخ نداده و سال گذشته هم براساس گزارش‌های ارسالی به شورای شهر، وجود داشته، اما میزان آلایندگی آن مانند امسال نبود و تأثیر زیادی روی معضل آلودگی هوا نداشت. امسال به‌دلیل شرایط خاص و افزایش میزان مصرف سوخت خانگی قرار شد نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها برای تأمین سوخت از مواد جایگزین پاک استفاده کنند که گویا این اتفاق رخ نداده و از مازوت و گازوئیل بی‌کیفیت استفاده می‌شود.

 پس تأیید می‌کنید مازوت‌سوزی در تهران وجود دارد؟

میلانی: داده‌های دستگاه‌های سنجش آلاینده‌ها به‌ویژه در جنوب تهران، نشان می‌دهد که پالایشگاه‌ها از سوختی  که دی‌اکسید گوگرد بالایی دارد، استفاده می‌کنند. این مواد سوختنی ممکن است مازوت یا گازوئیل بی‌کیفیت باشد و از این‌رو نمی‌توان آن‌را تکذیب کرد.

 چرا سال گذشته با موضوع مازوت‌سوزی در صنایع و نیروگاه‌ها برخورد جدی نشد تا امسال شاهد تکرار آن نباشیم؟

میلانی: سال گذشته چون جریانات هوا بهتر بود و تأثیر کمتری بر آلودگی هوا داشت، براساس اختیارات و وظایف هشدارها و تذکرات لازم داده شد و در کارگروه آلودگی هوای استانداری تهران هم استاندار تأکید کرد باید سوخت مناسب در صنایع و نیروگاه‌ها استفاده شود. حقیقت امر این است که شورا بیش از این اختیار نداشته و ندارد.

 خطر استفاده از مازوت بیشتر است یا گازوئیل بی‌کیفیت؟ 

شهیدزاده: براساس استاندارد یورو4، گازوئیلی که درتهران برای حمل‌ونقل توزیع می‌شود، محتوای گوگرد آن 50پی‌پی‌ام است، اما گازوئیلی که در صنایع توزیع می‌شود دارای محتوای گوگرد 3تا 7هزار پی‌پی‌ام است. مازوت تولید در ایران3.5درصد غلظت گوگرد دارد و وقتی به پی‌پی‌ام تبدیل شود یعنی 35هزار پی‌پی‌ام. مازوتی که اکنون در دنیا اجازه استفاده می‌دهند و در کشورهای پیشرفته و کشتیرانی مصرف می‌شود، 500پی‌پی‌ام غلظت گوگرد دارد. با این توضیح اگر اعداد 50پی‌پی‌ام گازوئیل یورو 4حمل‌ونقل، 500پی‌پی‌ام مازوت جهانی و 3 تا 7هزار پی‌پی‌ام گازوئیل صنایع کشور را کنار هم قرار دهیم، قطعا گازوئیلی که در کشور ما استفاده می‌شود از مازوت کشورهای پیشرفته آلوده‌تر است. پس نباید ابراز خرسندی کنیم از اینکه در صنایع به‌جای مازوت از گازوئیل استفاده می‌شود. در شرایط کنونی استفاده از هر دو که آلایندگی زیادی دارند، خطرناک است.

 برخی مسئولان افزایش مصرف انرژی را عامل اصلی استفاده از سوخت‌های گوگردی در پالایشگاه‌ها و صنایع عنوان می‌کنند. آیا الگوی مصرف مردم تغییر کرده یا این امر نتیجه رشد جمعیت در تهران است؟

شینا انصاری: ظرفیت اکوژیک شهر تهران توان و محدوده مشخصی دارد و قرار بود با توجه به همین ظرفیت پایتخت، بارگذاری‌ها کنترل شود و بر همین اساس سال 49مصوبه‌ای مبنی بر ممنوعیت احداث صنایع در شعاع 120کیلومتری تهران مطرح شد، اما در طرح تفصیلی سال85 این موارد محقق نشد و سقف جمعیت افزایش یافت؛ به همین دلیل بارگذاری‌ها بیش از توان شهر انجام شد و می‌توان همین افزایش جمعیت را عامل مصرف دانست.

میلانی: با توجه به آمارها، ایران جزو 10کشور پرمصرف گاز و 20کشور پرمصرف برق است و از این‌رو در فهرست کشورهای آلوده و تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای قرار دارد. با توجه به این موضوع و گزارش شرکت ملی گاز و توانیر مبنی برای افزایش 20تا 30درصدی مصرف در مقایسه با سال گذشته، قطعا روی سیستم‌ها فشار وارد شده، اما به هر حال نباید از سوخت‌های بی‌کیفیت استفاده شود.

 خانم انصاری، با توجه به اینکه بارگذاری‌ها طی سال‌های اخیر انجام شده و کاری نمی‌توان انجام داد، اکنون راهکار کاهش آلودگی هوا چیست؟

همین بارگذاری‌ها منجر به جذب جمعیت و مشکلات زیست‌محیطی در تهران شده و در نهایت هم می‌تواند یکی از دلایل آلودگی هوا باشد. برای این کار در 7محور برنامه‌ریزی در قالب مصوبه انجام و سال79 هم تصویب شده است. استفاده از حمل‌ونقل پاک، توجه به معاینه فنی خودرو، استاندارد‌سازی‌ سوخت و افزایش حمل‌ونقل عمومی برخی از کارهای پیش‌بینی شده هستند، اما نکته مهم این است که برنامه‌ها به‌دلیل تغییر مدیریت‌ها اجرایی نشدند؛ بنابراین اگر در راستای محورهای برنامه‌ریزی حرکت کنیم، کاهش آلودگی هوا محقق می‌شود.

 قانون هوای پاک 3سال پیش تصویب شد و در این مدت، دستگاه‌های متولی تنها به 24درصد وظایفشان عمل کرده‌اند و 22درصد از اقدامات پیش‌بینی شده هم در حال پیگیری است. علت کندی اقدامات چیست؟

میلانی: در موضوع آلودگی هوا 17تا 20دستگاه متولی هستند و می‌پذیریم نواقصی در سیستم نظارت بر برنامه‌های راهکار کاهش آلودگی هوا داریم و یک متولی و مسئول برای نظارت و رصد اقدامات وجود ندارد؛ به‌طور مثال در لندن، شهردار مسئول آلودگی هواست و همه اقدامات هم با نظارت او انجام می‌شود، اما در کشور ما چنین وضعیتی وجود ندارد. اکنون اگر از مسئولان مرتبط با آلودگی هوا سؤال شود شهر تهران در چه افقی به چه سطحی از آلودگی می‌رسد؟ می‌گویند مشخص نیست! پس کدام دستگاه و سازمانی باید پاسخگو باشد؟ متأسفانه به‌دلیل محقق نشدن مدیریت یکپارچه شهری همچنان با آلودگی هوا دست به گریبان هستیم. باورم این است که اداره کل محیط‌زیست تهران باید متولی شود، اما اختیار ندارد؛ بنابراین باید در تعیین اختیارات و وظایف این سازمان بازنگری انجام شود.

انصاری: برنامه‌ریزی دقیقی در قانون هوای پاک انجام شده و بسیاری از دستگاه‌های متولی هم سازمان محیط‌زیست را مسئول می‌دانند، اما واقعیت امر این است که سازمان محیط‌زیست امکانات و اختیارات کافی ندارد تا پیگیری قاطع و محکمی از اقدامات دستگاه‌های متولی داشته باشد. البته در این بین فعالان اجتماعی و مدنی و انجمن‌ها باید نقش مطالبه‌گری برای اجرای قانون هوای پاک را همیشه داشته باشند.

 به مدیریت یکپارچه اشاره شد. آیا زمان آن نرسیده است که دولت محلی که در دنیا مرسوم است، داشته باشیم؟

میلانی: در مورد مدیریت یکپارچه شهری زمان آن فرارسیده و قطعا دیر هم شده است. شهرداری در این دوره و دوره‌های گذشته پیگیر موضوع بوده و مجلس هم الان در حال بررسی است، اما برخی از نهادها و سازمان‌ها در تفویض اختیار به شهردار مقاومت می‌کنند و از این‌رو مدیریت یکپارچه هنوز محقق نشده است. حرکت به سمت مدیریت یکپارچه شهری چشم‌انداز ضروری و لازم است و قطعا باید مورد بررسی قرار گیرد تا 

هر چه زودتر محقق شود.

باتوجه به مباحث مطرح شده آیا می‌توان گفت قانون هوای پاک روی کاغذ نوشته شده و ضمانت اجرایی ندارد؟

شینا انصاری: در 2دهه گذشته کلی مصوبات مربوط به کاهش آلودگی هوا و عمل به قانون هوای پاک وجود دارد که عقیم مانده‌اند و اگر به همین منوال طی شود، قطعا این قانون روی زمین می‌ماند و به نتیجه مطلوب منتهی نمی‌شود. وضع قانون به‌تنهایی کفایت نمی‌کند و برای رسیدن به نتایج مطلوب باید ضمانت اجرایی وجود داشته باشد.

میلانی: نکته مهم این است که تصویب قانون هوای پاک یک دستاورد بوده؛ چراکه پس از 500روز توسط مجلس تصویب شده و حتما یک گام به جلوست. در این قانون، جرم‌انگاری وجود دارد و با متخلفان هم برابر قانون برخورد می‌شود. ضمانت اجرایی این قانون با مطالبه‌گری توسط تشکل‌های اجتماعی و مردمی رخ می‌دهد که در سطح کشور مشاهده می‌شود، اما در کلانشهر تهران به‌نظر دچار توقف شده‌ایم و آن‌گونه که باید و شاید مطالبه‌گری از سوی تشکل‌های اجتماعی صورت نمی‌گیرد.

شهیدزاده: البته در مورد جرم‌انگاری قانون هوای پاک نباید انتظار داشته باشیم زیرمجموعه دولت از هم شکایت کنند؛ چراکه این موضوع دور از واقعیت است. سازمان محیط‌زیست ناظر اجرای قانون هوای پاک است و طی سال‌های اخیر مردم از طریق رسانه‌ها، به موضوع آلودگی هوا حساس‌تر شده‌اند، اما بهترین ضمانت اجرایی برای قانونی که مجلس گذاشته خود مجلس است و ابزار هم در اختیار دارد و اقداماتی هم شروع شده که می‌توان به ورود کمیسیون اصل90 به موضوع آلودگی هوا اشاره کرد.

شهرداری ازجمله نهادهای متولی در قانون هوای پاک است. آیا می‌تواند با بهینه‌سازی‌ حمل‌ونقل عمومی معضل آلودگی هوا را حل کند؟

شهیدزاده: شهرداری تهران از طریق بهینه‌سازی‌ حمل‌ونقل عمومی معضل آلودگی هوا را حل نمی‌کند، بلکه می‌تواند حدود 7تا 8درصد در کاهش آلودگی مؤثر باشد. وقتی می‌توان آلودگی هوا را به صفر رساند که حمل‌ونقل عمومی الکترونیکی یا همان برقی باشد؛ بنابراین تا زمانی که از سوخت فسیلی در آنها استفاده می‌شود نباید انتظار کاهش آلودگی به عدد صفر را داشت.

 آقای شهیدزاده، قرار بود برای کاهش آلودگی هوا از فیلتر دوده استفاده شود. در این مورد توضیح می‌دهید؟

خودروهای دیزلی و گازوئیلی مانند مینی‌بوس‌ها، اتوبوس‌های شرکت واحد، اتوبوس‌های بخش خصوصی و کامیون‌ها به‌طور کلی سهم 33درصدی در آلودگی هوا دارند. یکی از راهکارها این است که همه ناوگان نوسازی شود، اما عملا چنین کاری به‌دلیل شرایط اقتصادی امکان‌پذیر نیست. راهکار دیگر استفاده از فیلتر دوده در اگزوز است که حدود 99درصد آلودگی را جذب می‌کند و به جرأت می‌توانم بگویم هوایی که از اگزوز خودروی فیلتردار خارج می‌شود پاک‌تر از هوای کنونی تهران است؛ یعنی مردم کنار اگزوز خودرویی که فیلتر دارد، بهتر نفس می‌کشند. کارهای مطالعاتی و نصب آزمایشی روی 50دستگاه شرکت واحد هم انجام شد و نتایج خوبی به‌دست آمده است. 2شرکت داخلی برای ساخت فیلتر دوده‌ها اعلام آمادگی کرده‌اند و نمونه‌هایشان هم مورد آزمایش قرار گرفته‌ و با تولید داخل دیگر بهانه‌ای برای گرانی و در دسترس نبودن نیست و انتظار داریم با استفاده از این قطعه شاهد کاهش حجم قابل‌توجهی از میزان آلایندگی خودروهای دیزلی باشیم.

 آیا این قطعه به‌تنهایی می‌تواند در کاهش آلایندگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی که فرسوده‌اند و بیش از 10سال عمر دارند، مؤثر باشد؟

شهیدزاده: ناوگان حمل‌ونقل عمومی فرسوده است و برخی بیش از 16سال عمر دارند؛ بنابراین نباید توقع داشت با نصب فیلتر دوده مشکل آلایندگی‌شان به‌طور کامل حل شود؛ چراکه این ناوگان حتما نیاز به نوسازی و تعمیردارد و نصب این قطعه پس از این کارها حتما می‌تواند اثراتی داشته باشد.