کوچ ناگزیر صادرات به بازارهای همسایه

تلاقی محدودیت­‌های داخلی و خارجی نظیر تحریم، کرونا و تنش ارزی باعث شده ابعاد تجارت خارجی ایران در سال1399 به‌شدت کوچک شود؛ با‌وجود این، به‌دلیل بسته‌شدن گلوگاه درآمدهای نفتی دولت، صادرات به‌عنوان مجرای تأمین نیازهای ارزی کشور مورد توجه قرار گرفت و صادرکنندگان غیرنفتی به‌عنوان سربازان خط مقدم جنگ اقتصادی مطرح شدند. اما در ادامه، وخامت شرایط و پیچیدگی اوضاع باعث شد با همین سربازان خط مقدم نیز برخوردهای غیردوستانه شده و در نتیجه با تنگ‌شدن عرصه بر صادرکنندگان خوشنام و شناسنامه‌دار، اهمیت تسهیل و تقویت صادرات در جنگ اقتصادی به فراموشی سپرده شود.

صادرات در منگنه مشکلات

براساس آمارهایی که به‌تازگی از سوی مدیرکل دفتر عربی و آفریقایی سازمان توسعه تجارت ایران ارائه شده، مجموع صادرات ایران در ۶ماهه امسال بالغ بر ۱۳میلیارد و ۵۶۶میلیون دلار بوده که البته ۸میلیارد و ۱۶میلیون دلار از این رقم به صادرات ۱۵کشور همسایه اختصاص داشته است. در این دوره زمانی، عراق و امارات در رتبه اول و دوم مقاصد عمده صادرات ایران در منطقه قرار گرفته‌اند.

با توجه به اینکه از 2سال پیش و با اعمال تحریم‌های ظالمانه آمریکا، سیاست دولت دوازدهم بر تقویت دیپلماسی اقتصادی با همسایگان و عبور از تحریم با تجارت منطقه‌ای قرار گرفت، حالا طبق این آمارها می‌توان موفقیت نسبی این سیاست را اعلام کرد؛ اما این ارقام بسیار دور از ارقامی است که به‌زعم صادرکنندگان بخش خصوصی با رفع موانع صادرات منطقه‌ای قابل تحقق بوده است. نکته دیگر اینکه گرچه در تجارت 6ماهه امسال، سهم تجارت با همسایگان از کل تجارت خارجی ایران رشد کرده اما سهم 59درصد این کشورها از صادرات ایران بیش از اینکه ناشی از افزایش صادرات از مبدأ ایران به این مقاصد باشد، برخاسته از افول جدی صادرات ایران به سایر کشورها بوده است. به‌عبارت‌دیگر؛ در حالی 59درصد (معادل 8.16میلیارد دلار) از مجموع 13میلیارد و 566میلیون دلار صادرات ایران در 6ماهه امسال به ‌حساب همسایگان نوشته شده که کل صادرات ایران با 35.2درصد کاهش از 20میلیارد و 948میلیون دلار در 6ماهه سال98 به 13میلیارد و 566میلیون دلار در 6ماهه امسال رسیده و فقط حفظ بخشی از صادرات به کشورهای همسایه باعث بهبود سهم آنها از صادرات کشور شده است. بررسی آمار صادرات ایران به عراق، به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک صادراتی در منطقه شاهدی بر این مدعاست و نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور از ۴میلیارد و ۶۶۳میلیون دلار در 6ماهه سال98 به 2میلیارد و ۹۷۱میلیون دلار در 6ماهه امسال رسیده و حدود 60درصد کاهش پیدا کرده؛ با این‌وجود، عراق همچنان شریک نخست تجاری ایران در منطقه باقی مانده است.

موانع صادرات به همسایگان

سختگیری در مورد بازگشت ارز حاصل از صادرات و الزامی‌شدن پیمان‌سپاری ارزی، بزرگ‌ترین چالشی است که در 3-2 سال اخیر گریبانگیر صادرکنندگان شده و در سال‌جاری با سختگیری‌های بیشتری ادامه پیدا کرده است. تا جایی که پس از اتمام مهلت صادرکنندگان برای بازگشت ارز حاصل از صادرات سال‌های 97 و 98، کارت بازرگانی کسانی که بدهکار ارزی محسوب می‌شوند باطل شده و عملا از گردونه صادرات حذف شده‌اند. البته بانک مرکزی نیز بنا به اقتضائات دوره تحریم‌ها و سوءاستفاده‌هایی که از ابزار صادرات برای خروج ارز از کشور انجام شده، به‌ناچار برای بازگشت ارز حاصل از صادرات سختگیری می‌کند تا مجرای ورودی ارز به کشور جاری بماند؛ اما آنگونه که از اظهارات روسای اتاق‌های بازرگانی در اغلب شهرستان‌ها برمی‌آید، در سایه این سختگیری‌ها عملا صدور و تمدید کارت بازرگانی متوقف شده یا به تعداد اندک در جریان است که معنای آن چیزی جز محدودترشدن صادرات در ماه‌های آتی نخواهد بود. فارغ از این سختگیری‌ها، بخشنامه‌های خلق‌الساعه و ممنوعیت‌های متواتر صادراتی در 3-2 سال اخیر نیز ضربات مهلکی بر پیکره صادرات و بازارهای صادراتی ایران وارد کرده و عملا به حذف ایران از رقابت بازارهای خارجی کمک کرده است. این مسئله، تا حدودی در کاهش سنگین صادرات ایران به عراق و حتی تقویت قاچاق صادرات از ایران به این کشور نیز مؤثر بوده؛ چراکه بخش عمده کالاهای ممنوعه صادراتی ایران، مربوط به کالاهای و محصولات غذایی بوده که سهم بالایی از صادرات ایران به عراق و افغانستان را شامل می‌شود و در مقابل به‌واسطه برطرف‌نشدن نیاز بازار مقصد و سود سرشار صادرات غیرقانونی این اقلام، خروج قاچاقی این اقلام ممنوعه رواج بیشتری پیدا کرده است.

برش 6ماهه از صادرات به همسایگان

مدیرکل دفتر عربی و آفریقایی سازمان توسعه تجارت ایران می‌گوید: از مجموع کل صادرات 13میلیارد و 566میلیون دلاری ایران در 6ماهه امسال، ۸میلیارد و ۱۶میلیون دلار به ۱۵کشور همسایه صورت گرفته که عراق، امارات، افغانستان، ترکیه و پاکستان در رتبه اول تا پنجم قرار گرفته‌اند و کشورهای روسیه، جمهوری آذربایجان، عمان، کویت و قطر نیز در رتبه 6 تا 10قرار می‌گیرند. براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی فرزاد پیلتن در 6ماهه امسال، ۱۲میلیارد و ۷۹۹میلیون دلار از مجموع صادرات ایران یعنی حدود ۹۴درصد از کل صادرات به ۲۰کشور انجام شده که بخش عمده آن به چین اختصاص داشته است. طبق اظهارنظر این مقام مسئول در سازمان توسعه تجارت، در میان این ۲۰کشور، ۶کشور عربی شامل عراق با 2میلیارد و ۹۷۱میلیون دلار، امارات با یک‌میلیارد و ۹۳۳میلیون دلار، عمان با ۱۶۵میلیون دلار، کویت با ۷۳میلیون دلار و قطر با ۶۲میلیون دلار قرار دارند و جمعاً حدود 39.4درصد از کل صادرات 6ماهه ایران حدود ۵میلیارد و ۳۴۸میلیون دلار به آنها اختصاص داشته است.