شکاف تورمی سالانه به بیش‌از ۶.۵درصد رسید/ زنگ خطر اوج‌گیری تورم به صدا درآمد

اقتصاد آنلاین-علی کریمی؛ آیا باید منتظر جهش تورمی در اقتصاد کشور باشیم؟ آیا قیمت‌ها از سطوح فعلی مجدد افزایش می‌یابند؟ پرسش‌هایی از این دست که طی چند وقت اخیر ذهن بسیاری از خانوارها را به خود مشغول کرده‌است. خانواری که طی دو سال اخیر سخت‌ترین شرایط اقتصادی را تجربه کرده‌اند و تاب تحمل موج جدیدی از تورم را ندارند. تورمی که ریشه در افزایش شدید نقدینگی دارد. تحت این شرایط بسیاری از کارشناسان طی این مدت هشدار داده‌اند که رویه سیاست‌گذاری اقتصادی دولت و به طور مشخص وزارت اقتصاد نه تنها به بهبود شرایط منجر نشده‌، بلکه ریسک افزایش نقدینگی و تشدید تورم را به اقتصاد کشور تحمیل کرده‌است. حالا با انتشار آمار و اطلاعات شاخص‌های قیمتی از سوی مرکز آمار ایران به نظر می‌رسد که زنگ خطر تشدید تورم به صدا درآمده‌ و احتمال افزایش قیمت‌ها به بیش‌ترین میزان خود رسیده‌است.

بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، در شهریور ماه امسال پایین‌ترین دهک درآمدی (دهک اول) با افزایش 2.8 درصدی هزینه‌ها مواجه بوده‌است که نسبت به مرداد، تورم ماهانه در این دهک درآمدی کاهش یافته‌است. در مرداد تورم ماهانه پایین‌ترین دهک درآمدی برابر با 3.35 درصد بود. در نقطه مقابل، تورم ماهانه بالاترین دهک درآمدی (دهک دهم) در شهریور برابر با 5.27 درصد بوده‌است که بر خلاف دهک اول، در این ماه با افزایش تورم روبرو بوده‌است. در ماه گذشته، تورم ماهانه دهک دهم درآمدی برابر با 4.49 بود. نمودار زیر تورم ماهانه خانوار به تفکیک گروه‌های درآمدی را نشان می‌دهد:

با توجه به نمودار فوق، دو موضوع کاملاً مشهود است: نخست در حالی که تورم ماهانه دهک اول درآمدی در شهریور کاهش‌یافته، تورم بالاترین دهک درآمدی افزایش یافته‌است. از سوی دیگر، اختلاف تورم ماهانه بالاترین و پایین‌ترین دهک‌های درآمدی به 2.47 درصد رسیده که حاکی از افزایش شکاف تورمی ماهانه است. این شرایط ناشی از وزن و اهمیت کالاهای مختلف در سبد هزینه‌ای دهک‌های درآمدی بر می‌گردد که در گزارش ماه گذشته به تفصیل در مورد آن صحبت شد. (گزارش ماه گذشته را از اینجا بخوانید.) اما مسئله اساسی و البته بسیار نگران‌کننده‌ای که از بررسی آمار و اطلاعات شاخص‌های قیمتی شهریور بدست می‌آید، افزایش احتمال شروع موج جدیدی از تورم در کشور است. این در حالی است که در حال حاضر تورم در سطح بالایی قرار دارد و در صورتی که تورم از سطوح فعلی نیز افزایش یابد، فشار مضاعفی بر خانوارها به ویژه دهک‌های پایین درآمدی وارد می‌شود و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی کشور را تهدید خواهد کرد.

اما چرا نگرانی شکل‌گیری موج جدیدی از افزایش قیمت‌ها وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا روند برخی از شاخص‌های کلیدی را بررسی می‌کنیم. تورم سالانه منتهی به شهریور بالاترین و پایین‌‌ترین دهک درآمدی به ترتیب برابر با 29.9 و 23.4 درصد ثبت شده‌‌است. این موضوع حاکی از رسیدن شکاف تورمی (اختلاف تورم بین بالاترین و پایین‌ترین دهک درآمدی) در ماه گذشته به بیش از 6.5 درصد ‌است. از یکسو شکاف تورمی شکل‌گرفته در شهریور ماه، بیش‌ترین شکاف تورمی ثبت شده طی چند سال اخیر است و از سوی دیگر، از ابتدای امسال شکاف تورمی تشدید شده‌است. نمودار زیر روند تورم سالانه بالاترین و پایین‌ترین دهک‌ درآمدی و همچنین شکاف تورمی را نشان می‌دهد:

در نگاه اول باید خوشحال بود که تورم خانوارهای کم‌درآمد نسبت به خانوارهای پردرآمد طی دو سال اخیر کم‌‌‌تر بوده‌است و هزینه خانوارهای کم‌درآمد، کم‌تر افزایش یافته‌است. متأسفانه این برداشت بدفهمی از موضوع است. چرا که در وهله اول سبد هزینه‌ای خانوارهای دهک‌های بالا و پایین درآمدی کاملاً متفاوت است. به بیان دقیق‌تر افزایش هزینه‌های خانوارها با درآمد پایین مربوط به حداقل‌های زندگی است ولی افزایش هزینه‌های زندگی خانوارهای دهک‌های بالای درآمدی مربوط به هزینه‌های رفاهی است. از سوی دیگر باید برای بررسی اثرات رفاهی، تغییرات درآمدی را در کنار تغییرات هزینه‌ها در نظر گرفت. درآمد و ثروت دهک‌های بالای درآمدی به دلایل مختلفی همچون داشتن دارایی‌های مختلف (مسکن، خودرو، سهام و ...) حداقل به اندازه تورم افزایش می‌یابد. در نقطه مقابل درآمد خانوارهای کم‌درآمد غالباً ناشی از دستمزد و حقوق است و خوش‌باوری است که افزایش آن را همپای تورم در نظر بگیریم. این موضوع در گزارشی که پیش‌تر از سوی اقتصاد آنلاین منتشر شده‌بود، مورد بررسی قرار گرفت. (مشروح این گزارش را از اینجا بخوانید.)

اما مسئله اصلی روند تورم سالانه است که این نگرانی را ایجاد می‌کند که شاید موج جدیدی از تورم در راه باشد. به بیان دیگر اگر شکاف تورمی در شرایط که تورم سالانه در حال کاهش بود، اتفاق می‌افتاد جای خوشحالی داشت. اما این افزایش شکاف تورمی در حالی رخ داده‌است که به نظر می‌رسد که تورم سالانه پس از چندین ماه کاهش، در حال تغییر روند است. در حقیقت افزایش شکاف تورمی در شرایطی که تورم سالانه گارد صعودی گرفته‌است، هشداری از شروع موج جدیدی از افزایش قیمت‌ها است. برای آنکه بتوان درک روشنی از این گزاره داشته‌باشیم، به بررسی تورم سالانه و تغییرات آن می‌پردازیم. نمودار زیر تورم سالانه دهک دهم درآمدی و تغییرات ماهانه آن را نشان می‌دهد.

همانگونه که از نمودار فوق مشخص است، از مرداد ماه، تورم سالانه دهک دهم درآمدی تغییر فاز داده‌ و روند کاهشی آن به روند صعودی تبدیل شده‌است. همچنین در شهریور شتاب روند صعودی آن شدت یافته‌است؛ به‌گونه‌ای که تورم سالانه منتهی به شهریور با رشدی 1.1 درصدی نسبت به مرداد، به 29.9 درصد رسیده‌است.

در خصوص تورم سالانه دهک اول درآمدی، هرچند تغییر فاز صعودی شکل‌ نگرفته‌ اما شتاب روند نزولی آن به شدت کاهش یافته‌است و به نظر می‌رسد در ماه آینده باید منتظر شروع روند صعودی تورم سالانه در این دهک درآمدی نیز بود. تورم سالانه منتهی به شهریور در دهک اول درآمدی برابر با 23.4 درصد بوده‌است که نسبت به ماه گذشته کاهش 0.05 درصدی را نشان می‌دهد. این در حالی است که تورم سالانه در مرداد نسبت به تیر کاهشی 0.76 درصدی را تجربه کرده‌بود که حاکی از کاهش شتاب نزولی تورم سالانه در دهک اول درآمدی‌ است. نمودار زیر تورم سالانه دهک اول درآمدی و تغییرات ماهانه آن را نشان می‌دهد.

باید توجه داشت که بررسی تورم سالانه بالاترین و پایین‌ترین دهک‌های درآمدی مؤید این موضوع است که تغییر فاز نزولی به صعودی تورم سالانه در دهک بالای درآمدی زودتر اتفاق می‌افتد و پس از یک تأخیر تورم سالانه دهک پایین درآمدی نیز تغییر فاز می‌دهد. نمودار زیر تغییرات تورم سالانه بالاترین و پایین‌ترین دهک‌های درآمدی را از ابتدای سال 1397 نشان می‌دهد.

همانگونه که از نمودار فوق مشخص است در بازه زمانی مورد بررسی از سال 1397، در دو مقطع شاهد تغییر فاز تورم سالانه بودیم. یکبار ابتدای سال 1397 و بار دوم در شهریور امسال. در هر دو دوره ابتدا تورم سالانه دهک‌های بالای درآمدی تغییر فاز داده‌ و پس از آن تورم سالانه دهک پایین درآمدی روند صعودی گرفته‌است.

چرایی شکل‌گیری این موضوع را می‌توان در ماهیت سبد هزینه‌ای متفاوت خانوارها جستجو کرد. وزن و اهمیت بیش‌تر در سبد هزینه دهک‌های بالای درآمدی غالباً مربوط به کالاهایی است که حساسیت کم‌تری را از منظر سیاست‌گذاری دارد و شاید بتوان از آن‌ها به عنوان کالای لوکس نام برد. لذا  نظارت و قیمت‌گذاری دستوری در این کالاها وجود ندارد و یا به شدت کم است. در نقطه مقابل مواد غذایی وزن بالایی را در سبد هزینه‌ای خانوار کم درآمد ایفا می‌کند که غالباً مشمول قیمت‌گذاری دستوری هستند و سیاست‌گذار بیش‌ترین نظارت را بر آن دارد. اما باید توجه داشت که سیاست قیمت‌گذاری دستوری در همه ادوار یک سیاست شکست خورده است و در نهایت آنچه که در نهایت اتفاق می‌افتاد همان چیزی است که اصول علم اقتصاد و قانون قیمت‌های نسبی بیان می‌کنند. به بیان دیگر، پس از چند دوره مقاومت و افزایش سیاست‌های دستوری، قیمت کالایی ضروری که وزن بالایی در سبد هزینه‌ای خانوار دارند، متناسب با قمیت‌ دیگر کالاها افزایش می‌یابند. به همین دلیل است که تورم دهک‌های بالای درآمدی سریع‌تر از دهک‌های پایین درآمدی، افزایش می‌یابد.

بنابراین با توجه به آنچه تا کنون بیان شد، به نظر می‎‌رسد که احتمال تشدید تورم در ماه‌های آتی به شدت افزایش یافته‌است. موضوعی که بر نگرانی‌ها می‌افزاید این است که شروع موج جدیدی از افزایش قیمت‌ها به فاصله کوتاهی از موج تورمی قبلی در سال 1397 و در حالی که همچنان تورم در سطح بالا قرار دارد، می‌تواند آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی را به ویژه در دهک‌های پایین درآمدی دو چندان کند. همین موضوع موجب شده که طی ماه‌های اخیر کارشناسان بارها از سیاست‌های وزارت اقتصاد انتقاد کنند. سیاست‌هایی همچون حمایت از بازار سرمایه با استفاده از ابزارهای پولی و یا نحوه تأمین کسری بودجه دولت و تعلل در انتشار اوراق بدهی که در نهایت منجر به افزایش نقدینگی و تشدید تورم می‌گردد. وزارت اقتصاد در شرایط فعلی به جای آنکه آتش نقدینگی  و تورم را مهار کند با اتخاذ سیاست‌های اشتباه بر آن می‌دمد.