خسارت‌های جنگ 8 ساله، چندمیلیارد بود؟
برآورد دقیق خسارات مادی جنگ کار بسیار دشواری است چرا که علاوه بر زیرساخت‌ها و تجهیزاتی که نابود میشود، ضربات مهلکی به بخش‌های غیرمادی و از همه مهم‌تر شهادت افراد وارد میشود که تبدیل این بخش از خسارات به اعداد بسیار دشوار است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، این درحالی است که جنگ طولانی هشت ساله عراق علیه ایران آسیب‌های گسترده‌ای به بخش‌های اقتصادی ایران وارد کرد که بازسازی و جبران آن به منابع مالی هنگفت و صرف زمان زیادی نیازمند است. پس از پایان جنگ تحمیلی ایران و عراق و امضای قطعنامه 598 علاوه بر بحث پرداخت غرامت توسط عراق به عنوان شروع کننده جنگ، برای بازسازی و برنامه‌ریزی نیاز بود تا خسارات جنگ برآورد شود.
برهمین اساس هیأت دولت در سال 1361 به تصویب ضرورت برآورد خسارات جنگ تحمیلی تمام دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها را ملزم کرد تا نسبت به تعیین خسارات ایجاد شده اقدام کنند، اما به دلیل ناهمگونی روش‌های تعیین خسارات، نیاز بود تا روشی اقتصادی برای تعیین خسارات لحاظ شود. در همین راستا سه کمیسیون حقوقی، نظامی و اقتصادی برای برآورد خسارات تشکیل شد تا هر یک ابعاد خسارات جنگ را بررسی و اعلام کنند که در نهایت این گزارش‌ها در هشت جلد تدوین و منتشر شد. سازمان برنامه و بودجه به عنوان مسئول کمیسیون اقتصادی و برآورد خسارات مالی و اقتصادی جنگ تحمیلی پس از آن براساس الگوی حساب‌های ملی و بخش‌بندی‌های آن خلاصه خسارات اقتصادی و مالی جنگ را محاسبه و منتشر کرد.
نتیجه این بررسی‌ها که توسط دفتر اقتصاد کلان معاونت اقتصادی سازمان برنامه انجام شد، در یک گزارش 204 صفحه‌ای در سال 1369 منتشر شد. همان گونه که اشاره شد، این گزارش تنها خسارات مالی و اقتصادی جنگ هشت ساله را مورد بررسی قرار داده و بدیهی است که خسارات غیرمادی و همچنین تعداد شهدا که خسارات سنگینی به همراه داشته، قابل تبدیل به اعداد و ارقام نبوده است. این درحالی است که از هر سه شهید جنگ تحمیلی ایران و عراق دو شهید کمتر از 25 سال سن داشته‌اند.
خسارت 6535 میلیارد تومانی
براساس برآوردهای صورت گرفته در این گزارش، در مجموع خسارات ایجاد شده در سال‌های جنگ تحمیلی به دو بخش خسارات مستقیم و غیرمستقیم دسته‌بندی شده است. خسارات مستقیم شامل خساراتی است که در سه بخش ساختمان و تأسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد و کالا به دست آمده است. اما خسارت‌های غیرمستقیم نیز دو بخش جداگانه را دربر می‌گیرد که بخش اول آن خسارات ناشی از عدم تولید بر اثر از بین رفتن ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و تأسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد و کالا) است، بخش دوم آن نیز میزان افزایش منابع دفاعی جنگ به عنوان هزینه اختصاص داده شده به جنگ است.
در مجموع این گزارش نشان می‌‌‌دهد که جنگ هشت ساله تحمیلی ایران و عراق 3 هزار و 81 میلیارد تومان خسارات مستقیم و 3 هزار و 454 میلیارد تومان خسارات غیرمستقیم به همراه داشته است که بدین ترتیب مجموع خسارات ایجاد شده در این دوران به 6 هزار و 535 میلیارد تومان می‌‌‌رسد. طبق محاسبات انجام شده خسارات ارزی جنگ تحمیلی نیز در مجموع به بیش از 248 میلیارد دلار می‌‌‌رسد. خسارات مستقیم ارزی جنگ در این گزارش بیش از 117 میلیارد دلار اعلام شده که با توجه به خسارت 3 هزار و 454 میلیارد تومانی غیرمستقیم، این بخش نیز با خسارت بیش از 131 میلیارد دلاری همراه بوده است که مجموع آنها را به بیش از 248 میلیارد دلار می‌‌‌رساند.
با توجه به دوره محاسبه و نرخ رسمی دلار در دهه 60 که نرخ هر دلار حدود 26 تومان محاسبه شده است، اعداد و ارقام نسبت به شرایط فعلی تغییرات شدیدی پیدا کرده است. در صورتی که خسارات ارزی جنگ تحمیلی براساس نرخ دلار 4 هزار و 200 تومان دولتی محاسبه شود، ارزش خسارات ریالی جنگ به بیش از هزار و 43 هزار میلیارد تومان می‌‌‌رسد و اگر این خسارت بر مبنای دلار 26 هزار تومان محاسبه شود، خسارات ریالی جنگ به بیش از 6 هزار و 459 هزار میلیارد تومان می‌‌‌رسد؛ حدود سه برابر حجم نقدینگی کشور است.
مواد و کالا دارای بیشترین خسارت
براساس این گزارش از مجموع خسارات مستقیم 3 هزار و 81 میلیارد تومانی جنگ بیشترین سهم به مواد و کالا در میان سه بخش اصلی خسارات مستقیم اختصاص دارد. این بخش به تنهایی 36.8 درصد از خسارات مستقیم را داشته است که رقم ریالی آن به هزار و 133 میلیارد تومان می‌‌‌رسد. بنابراین در طول جنگ بیش از هزار میلیارد تومان کالا و مواد اولیه نابود شده که این نابودی خسارات دیگری را به دلیل توقف فعالیت کارخانه‌ها و کمبود کالا در شهرها به دنبال داشته است.
پس از مواد و کالا، خسارات وارد شده به ساختمان و تأسیسات رتبه دوم در خسارات را داشته است. سهم این بخش از خسارات مستقیم به 32.2 درصد می‌‌‌رسد که ارزش برآوردی آن به بیش از 992 میلیارد تومان می‌‌‌رسد. بدین ترتیب خسارات مستقیم وارده بر ساختمان و ماشین‌آلات به تنهایی معادل 103 درصد کل سرمایه‌گذاری‌های جدید انجام شده طی دوره جنگ تحمیلی بوده است. بخش ماشین‌آلات و تجهیزات نیز بیش از 955 میلیارد تومان خسارت، سهم 31 درصدی از کل خسارات مستقیم جنگ را به خود اختصاص داده است. همان گونه که اشاره شد، صرفنظر از خسارات وارده به اقتصاد کشور بخشی از منابع ارزی و ریالی دولت نیز صرف هزینه‌های جنگ شده است. طبیعی است هرگونه کاهش هزینه‌های ارزی در بخش‌های مختلف اقتصادی در کاهش تولید ملی منعکس شده و باعث میشود که نه تنها میزان کالا و خدمات ارائه شده در جامعه کاهش یابد بلکه فرصت سرمایه‌گذاری جدید نیز از دست برود. برهمین اساس، میزان کل خسارات غیرمستقیمی که به این ترتیب بر اقتصاد کشور وارد شده، معادل 3 هزار و 454 میلیارد تومان برآورد شده است که ارزش دلاری آن نیز به بیش از 131.3 میلیارد دلار می‌‌‌رسد.
خسارت ارزی ماشین‌آلات در صدر
برمبنای محاسبات صورت گرفته از میان بخش‌های سه‌گانه ماشین‌آلات، ساختمان و کالا، در مجموع در سال‌های جنگ خسارات ریالی بخش ساختمان و تأسیسات بیش از 80 میلیارد تومان (804685 میلیون ریال)، بوده است که در همین مدت میزان خسارات ارزی آن به 2 میلیارد و 508 میلیون و 700 هزار دلار می‌‌‌رسد و بدین ترتیب مجموع خسارات به وجود آمده در این بخش به بیش از 992 میلیارد تومان بالغ شده است.
خسارات ریالی ماشین‌آلات و تجهیزات نیز به بیش از 600 میلیارد تومان ( 6003887 میلیون ریال)، رسیده است. از نظر ارزی خسارات این بخش به 47 میلیارد و 307 میلیون دلار بالغ شده که مجموع این دو رقم از نظر ریالی به بیش از 955 میلیارد تومان رسیده است. همچنین بخش مواد و کالا که بالاترین سهم و ارزش در خسارات وارده را به خود اختصاص داده، از نظر ریالی بیش از 797 میلیارد تومان (7976465 میلیون ریال)، خسارات متحمل شده است. حال از نظر ارزی نیز خسارات وارد شده به این بخش به 44 میلیارد و 729 میلیون دلار رسیده و در مجموع بیش از هزار و 133 میلیارد تومان خسارات برجای گذاشته است. در مجموع حجم خسارات مستقیم جنگ تحمیلی ریالی بیش از 2 هزار و 202 میلیارد تومان (22027211 میلیون ریال)، ارزی 117 میلیارد و 133 میلیون دلار و کل شامل ارزی و ریالی بیش از 3 هزار و 801 میلیارد تومان بوده است.
خسارات مستقیم بر اساس بخش‌های اقتصادی
در مجموع از خسارات مستقیم بیش از 3 هزار و 81 میلیارد تومانی وارده به بخش‌های اقتصادی بخش خدمات بیشترین خسارات را با نزدیک به 60 درصد متحمل شده است. بخش خدمات در دوره جنگ تنها در تقسیم‌بندی خسارات مستقیم بیش از هزار و 839 میلیارد تومان خسارات دیده است که این رقم 59.70 درصد از کل خسارات مستقیم را شامل میشود. در بخش خدمات که 59.7درصد از کل خسارات را داشته زیربخش خدمات عمومی بیشترین سهم یعنی 51.19 درصد را به خود اختصاص داده است که شدت ضربات وارده به بنیه دفاعی و خدماتی (وزارتخانه‌ها) را نشان می‌‌‌دهد.
پس از خدمات، بخش نفت با 23.96 درصد رتبه دوم خسارات مستقیم را به خود اختصاص داده. این بخش در مجموع بیش از 738 میلیارد و 263 میلیون تومان خسارات دیده است. با فاصله قابل توجهی از دو رتبه نخست جدول خسارات، بخش کشاورزی قرار دارد که 5.79 درصد از خسارات مستقیم را از آن خود کرده، به این بخش بیش از 178 میلیارد و 337 میلیون تومان خسارات وارد شده است. بخش صنعت نیز با فاصله اندکی از کشاورزی 5.25 درصد از خسارات مستقیم را متحمل شده است. ارزش ریالی خسارات مستقیم بخش صنعت در سال‌های جنگ به بیش از 162 میلیارد و 686 میلیون تومان می‌‌‌رسد. همچنین در این رتبه‌بندی، بخش برق، آب و گاز در رتبه چهارم خسارات مستقیم قرار گرفته است. سهم این بخش از خسارات به 4.36 درصد و ارزش ریالی خسارات وارد شده به آن نیز به 131 میلیارد و 373 میلیون تومان می‌‌‌رسد. بخش ساختمان نیز در این سال‌ها بیش از 27 میلیارد و 548 میلیون تومان خسارت دیده است که این رقم 89 صدم درصد از کل خسارات مستقیم را به خود اختصاص می‌‌‌دهد. در انتهای این جدول بخش معدن قرار دارد که تنها سهم 12 صدم درصدی از کل خسارات مستقیم داشته است. ارزش ریالی خسارات وارد شده به این بخش به بیش از 3.5 میلیارد تومان می‌‌‌رسد.
سهم تولید و خدمات از جنگ
حال در صورتی که تمام خسارات مستقیم را به دو بخش تولید و خدمات تقسیم‌بندی کنیم، فعالیت‌های خدماتی به 59.7 درصد و هزار و 839 میلیارد تومان بیشترین خسارات مستقیم جنگ را متحمل شده‌اند. اما فعالیت‌های تولیدی سهم 40.3 درصدی از کل خسارات داشته که ارزش ریالی آن به بیش از هزار و 241 میلیارد تومان می‌‌‌رسد. در فعالیت‌های تولیدی، بخش نفت با 23.96 درصد بیشترین درصد خسارات را به خود اختصاص داده که این امر با توجه به وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی و از بین رفتن بخش عظیمی از ذخایر سرمایه‌ای این بخش مشکلات بسیاری برای اقتصاد به وجود آورده است.
خسارت 1.5 تریلیونی کشاورزی
در گروه کشاورزی میزان کل خسارات وارده معادل هزار و 597 میلیارد تومان (15957.3 میلیارد ریال) بوده که بیش از 178 میلیارد تومان یعنی 11 درصد آن را خسارات مستقیم و بیش از هزار و 417 میلیارد تومان (14173.9 میلیارد ریال) که 89 درصد کل خسارات را در اختیار دارد، خسارات غیرمستقیم تشکیل می‌‌‌دهد. خسارات مستقیم وارده به ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و ماشین‌آلات) در این بخش معادل 1.2 برابر سرمایه‌گذاری جدید به عمل آمده طی دوره جنگ بوده است.
خسارات بخش صنایع و معادن
در گروه صنایع و معادن که متشکل بر بخش‌های صنعت و معدن، آب، برق و گاز ساختمان است، میزان کل خسارات وارده معادل 576 میلیارد تومان (5769 میلیارد ریال) برآورد شده که 56 درصد از آن را خسارات مستقیم و 44 درصد را خسارات غیرمستقیم تشکیل می‌‌‌دهد. نسبت بین خسارات مستقیم وارده به ذخایر سرمایه‌ای و کل سرمایه‌گذاری جدید انجام شده در این بخش معادل 19.1 درصد بوده است. گفتنی است در این محاسبات تنها خسارات به بخش ساختمان‌های دولتی لحاظ شده. خسارات وارده به بخش برق حدود 35.2 میلیارد تومان (352.6 میلیارد ریال) است که با توجه به قیمت‌های سال 1367 خسارات وارده معادل از دست دادن 7 نیروگاه 100 مگاواتی است.
خسارات گسترده در نفت
در گروه نفت خسارات وارده نسبت به دو گروه قبل ابعاد وسیع‌تری داشته است. میزان کل خسارات وارده به این گروه بیش از 90 هزار میلیارد تومان (معادل 907099 میلیارد ریال) بوده که 738 میلیارد تومان (7382.6 میلیارد ریال) آن را خسارات مستقیم تشکیل داده است. نسبت خسارات وارده بر ذخایر سرمایه‌ای بخش نفت و کل سرمایه‌گذاری انجام شده این بخش طی سال‌های جنگ به میزان 7.9 برابر بوده. به عبارت دیگر در این بخش نه تنها معادل سرمایه‌گذاری‌های سال‌های گذشته کاملاً از بین رفته بلکه به مقدار قابل توجهی نیز از ذخایر سرمایه‌ای ایجاد شده خسارت وارد شده است.
خسارت 2.2 هزار میلیارد تومانی خدمات
میزان کل خسارات وارده به بخش خدمات 2.2 هزار میلیارد تومان (معادل 2227.8 میلیارد ریال) بوده که 80.15 درصد آن مربوط به خسارات مستقیم و بقیه 122 میلیارد تومان (1225 میلیارد ریال) مربوط به خسارات غیرمستقیم است. خسارات وارده به بنیه دفاعی کشور با بیش از 1.5 هزار میلیارد تومان ( 15771 میلیارد ریال) که 85 درصد از خسارات این بخش را شامل میشود، سهم عمده را در خسارات مستقیم وارده به بخش خدمات دارا بوده است. دراین گروه خسارات وارده به ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و ماشین‌آلات) معادل 1.8 برابر سرمایه‌گذاری‌های جدید انجام شده طی دوره جنگ است. در بخش آموزشی خدمات اجتماعی خسارات وارده معادل اعتبارات لازم برای ساخت 22 هزار و 850 واحد آموزشی است که به بیان دیگر می‌‌‌توان گفت خسارات وارده به بخش آموزشی 2285 واحد آموزشی 10 کلاسه است. با این خسارات مشکل کمبود فضای آموزشی تشدید شده است.
خسارات هر سال جنگ چقدر بود
با بررسی خسارات مستقیم وارد شده به بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بر اساس سال‌هایی که جنگ در جریان بود، مشخص میشود که بیشترین خسارات به سال 1365 اختصاص دارد که 27.25 درصد از کل خسارات معادل 849 میلیارد تومان را به خود اختصاص داده است. سال 1359 به عنوان نقطه آغازین جنگ به دلیل اینکه تنها شش ماهه دوم سال را دربرمی‌گیرد با حدود 83.8 میلیارد تومان سهم 2.72 درصدی کمترین خسارات را در طول سال‌های جنگ داشته است. در سال 1360 نیز سهم خسارات تنها به 3.27 درصد می‌‌‌رسد، اما از سال 1361 میزان خسارات افزایش یافت به طوری که در این سال 16.10 درصد از کل خسارات جنگ ایجاد شد.
34 درصد خسارات جنگ در خوزستان
درسال‌های جنگ از میان استان‌های مختلف، آنهایی که در نقاط مرزی جنوبی کشور با عراق قرار داشتند بالاترین میزان خسارات را متحمل شده‌اند و در این میان استان‌هایی نیز وجود داشت که آسیب بسیار ناچیزی از هشت سال جنگ دیده‌اند. طبق محاسبات این گزارش در مجموع از کل استان‌های کشور 24 استان با سهم‌های متفاوت نیمی از خسارات جنگ را متحمل شده‌اند و سایر استان‌ها سهم 49 درصدی داشته‌اند. در این میان بیشترین سهم خسارات جنگ مربوط به استان خوزستان است که با 34.27 درصد بالاترین سهم را دارد و سایر استان‌ها بسته به قرار داشتن در کانون درگیری‌ها در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بدین ترتیب استان خوزستان که کانون اصلی درگیری‌های جنگ بود و در این مدت بخش‌های بسیاری از آن نابود شد بیش از هزارمیلیارد تومان از خسارات 3 هزار میلیارد تومانی مستقیم جنگ را داشته است.
پس از خوزستان، استان لرستان با سهم 3.42 درصدی در جایگاه دوم بیشترین سهم خسارات مستقیم قرار گرفته است. همچنین ایلام با 2.36 درصد، تهران با 2.35 درصد، کرمانشاه با 1.89 درصد و سیستان و بلوچستان با 1.02 درصد به ترتیب بیشترین سهم را از خسارات داشته‌اند. در این میان استان‌هایی نظیر کهگیلویه و بویراحمد، کرمان، چهارمحال و بختیاری، گیلان و مازندران سهم‌هایی کمتر از صدم درصدی از خسارات جنگ داشته‌اند.
سهم 22 درصدی فرآورده‌های نفتی در خسارات
با بررسی میزان خسارات در زیربخش گروه‌های اصلی اقتصادی که 20 زیربخش را شامل میشود، مشاهده میشود که خدمات عمومی 51.19 درصد از کل خسارات در زیربخش‌های مختلف را به خود اختصاص داده و به تنهایی بیش از هزار و 500 میلیارد تومان خسارت دیده است. پس از آن زیربخش فرآورده‌های نفتی که 22 درصد از کل خسارات مستقیم را در اختیار داشته بالاترین سهم را دارد. این بخش نیز بیش از 677 میلیارد تومان خسارات متحمل شده است. این در حالی است که زیربخش نفت خام تنها سهم 1.96 درصدی و گاز سهم 2.9 درصدی از خسارات جنگ داشته‌اند. بعد از فرآورده‌های نفتی زیربخش زراعت با بیش از 154 میلیارد تومان خسارت سهم 5 درصدی در میان زیربخش‌های 20 گانه اقتصادی داشته است. همچنین زیربخش‌های رستوران و هتلداری و نیز حمل‌ونقل و انبارداری از زیرمجموعه‌های خدمات هر یک سهم 3.9 درصدی از کل خسارات مستقیم داشته‌اند.
در سال‌های جنگ زیربخش خدمات مؤسسات مالی و پولی نیز 14 میلیارد میلیارد تومان بوده که سهم 46 صدم درصدی از کل خسارات مستقیم داشته است.
