نقشه راه ایران در دنیای بدون نفت
رستم قاسمی، وزیر سابق نفت ایران با هشدار در مورد لزوم حفظ سهم کشور در سبد انرژی جهانی طی سال‌های آینده که پیش‌بینی می‌شود طلای سیاه به‌تدریج ارزش استراتژیک خود را از دست بدهد، خواستار به‌کارگیری ظرفیت داخلی برای افزایش توان علمی و تجربی در حوزه انرژی‌های نو شد. با این حال، او معتقد است از انرژی‌های فسیلی نیز باید برای توسعه زیرساخت‌ها بهره برد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از دنیای اقتصاد؛ کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت که بخش زیادی از بودجه خود را از این راه تامین می‌کنند از ابتدای هزاره سوم با این سوال مواجه بوده‌اند که با اتمام ذخایر نفت، چه سرنوشتی پیش‌روی آنان خواهد بود. این فرضیه در سال‌های گذشته این‌چنین تغییر یافته که پیش از به پایان رسیدن منابع طلای سیاه، اساسا کم‌اهمیت شدن آن به واسطه کاهش شدید تقاضا ناشی از رشد سهم انرژی‌های نو در سبد انرژی جهانی چالشی جدی برای تولیدکننده‌ها به‌خصوص در خاورمیانه که وابستگی زیادی به منابع مالی حاصل از نفت دارند، ایجاد خواهد کرد. رستم قاسمی، وزیر سابق نفت ایران که در دولت دهم در سال‌های ۱۳۹۲-۱۳۹۰ عهده‌دار بزرگ‌ترین صنعت کشور بود به مسیری که ایران باید برای جلوگیری از کاهش سهمش در سبد انرژی جهانی طی کند، می‌پردازد. به گفته او، ایران راهی طولانی تا اتمام ذخایر نفتی دارد اما نکته مهم این است که کشورهای پیشرفته تلاش‌های زیادی برای تغییر سبد انرژی به سوی سهم بیشتر انرژی‌های نو انجام داده‌اند و این راه در حال طی شدن است؛ بنابراین ایران باید با کسب تجربه و توانمندی علمی بالاتر سهم خود را در سبد انرژی آینده حفظ کند. به عقیده قاسمی، کشور قدرت رسیدن به این هدف را با توجه با ظرفیت‌های موجود دارد. با این حال، او با تاکید بر درستی دوری جستن از خام‌فروشی و خروج نفت از بودجه کشور، بر این باور است که از درآمد حاصل از نفت باید در توسعه زیرساخت و رشد اقتصاد کشور بهره برد.
آنچه پس از این می‌خوانید مشروح گفت‌و‌گوی رستم قاسمی در این رابطه و همین‌طور ارزیابی وضعیت بخش خصوصی در بخش‌های پایین‌دستی و بالادستی صنعت نفت و دیپلماسی نفتی ایران در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) است.
از آنجا‌که ایران هم مصرف‌کننده و هم تولیدکننده نفت است، چه جایگاهی را برای ایران در سبد انرژی جهان تعریف می‌کنید؟
در ابتدا لازم است عرض کنم که انرژی اساسا ریل و زیرساخت اقتصاد است و مولفه بسیار مهمی در اقتصاد جهانی و در کشور ماست. امروز سبد انرژی در دنیا به‌رغم تلاش‌های زیادی که برای تغییر سبد انرژی از انرژی هیدروکربوری به انرژی‌های نو صورت گرفته، حدود ۸۵ درصد سبد انرژی دنیا هنوز این هیدروکربوری است که خوشبختانه ایران جزو کشورهای مهم دارنده ذخایر این انرژی است. من فکر می‌کنم با توجه به روندی که در مصرف انرژی در دنیا وجود دارد به‌خصوص در انرژی‌های هیدروکربوری، ذخایر دنیا و بسیاری از کشورها به هر حال یک روزی تمام می‌شود و این ذخایر انرژی هیدروکربوری به هر حال یک کاسه‌ای است که یک روزی از آن برداشت می‌شود و تمام می‌شود. طبیعتا دنیا به‌دنبال تغییر این سبد هست و حالا اینکه چه زمانی اتفاق بیافتد (مشخص نیست). کشورهای صنعتی قطعا به‌دنبال این هستند که هرچه سریع‌تر نسبت این سبد را تغییر بدهند برای اینکه مولفه‌های قدرت بیشتری در اختیار داشته باشند.
سهم ایران از انرژی‌های هیدروکربوری سهم قابل‌توجهی است. شما می‌دانید که بیش از ۶۰۰ میلیارد بشکه نفت درجا در کشور ثبت شده و این ذخایر خیلی زیادی است. امروز ذخایر بسیاری از کشورها دارد محدود و محدودتر می‌شود و با ابزار و تکنولوژی امروزی حتی ما بیش از ۱۷۰ میلیارد بشکه نفت می‌توانیم برداشت کنیم که قطعا در آینده با تکنولوژی‌های جدیدتر، این سقف می‌تواند افزایش پیدا کند. بنابراین فکر می‌کنم ما سال‌های زیادی دارای انرژی هیدروکربوری خواهیم بود، منتها آنچه که خیلی مهم هست و جنابعالی هم فرمودید در سبد انرژی جهان به‌خصوص انرژی‌های آینده، قطعا از امروز باید تلاش کنیم که از آن قافله عقب نیفتیم. هم استعدادش را داریم، هم توانمندی‌هایش را داریم و هم ظرفیت آن را داریم که در حوزه‌ی انرژی‌های نو هم حتما ایران نقش مهم و از آن سبد هم سهم زیادتر و بیشتری داشته باشد که قطعا مسوولان کشور حتما باید به این موضوع توجه کنند و کارهایی هم در حوزه‌های مختلف دارد صورت می‌گیرد. من فکر می‌کنم ما در حوزه انرژی هیدروکربوری که ذخایر زیادی داریم، نباید فقط به انتظار آن و به امید آن باشیم. گرچه حتما استفاده از منابع نفتی ما نیز ضروری است. اینکه گفته می‌شود نباید از نفت در بودجه کشور استفاده کرد، این حرف درستی است ولی به این معنی نیست که ما از این ذخایر خدادادی استفاده نکنیم. اتفاقا باید در زیرساخت‌های کشور به خوبی استفاده کنیم که در آینده برای اقتصاد کشور مولد می‌شوند. (باید) این استفاده را ببریم. البته خام‌فروشی و اینها که همه مقامات تاکید داشتند و تاکید دارند (محدود شود) حرف درستی است؛ ولی استفاده از انرژی هیدروکربوری حتما لازم است. توجه به انرژی‌های نو هم ضروری است چراکه به هر حال سبد آینده انرژی دنیا حتما تغییر می‌کند. حالا این اتفاق در سال‌های دور باشد یا سال‌های نزدیک باشد به هر حال این اتفاق دارد می‌افتد و ما هم باید نقش اساسی داشته باشیم.
یکی از موضوعاتی که الان در صنعت نفت خیلی مطرح هست، نقش و مشارکت بخش خصوصی در بخش بالادستی صنعت نفت هست. ما می‌بینیم خیلی از کشورها در مدت محدودی آمدند این کار را کردند و بخش خصوصی مشارکت بیشتری در بخش بالادستی صنعت نفت داشته است. ما چه کار کنیم که توان بخش خصوصی را در این حوزه بیشتر بتوانیم داشته باشیم؟
ببینید صنعت نفت ما در گذشته به هر حال وابستگی‌های زیادی داشت. حتی صنایع پایین‌دستی یا در میان‌دستی صنعت نفت کشور هم وابستگی‌های زیادی داشت؛ اما خوشبختانه این فرصتی بود که پیش آمد و حداقل الان من می‌توانم بگویم در صنایع پایین‌دستی نفت کشور اساسا بخش خصوصی توانمندی زیادی دارد و حضور دارد و توانایی کافی هم دارد. هیچ تردیدی در این نیست.
در بخش صنایع بالادستی نفت که درواقع های‌تک‌تر و تکنولوژیک‌تر است و تا سال‌های اخیر حتی ما وابستگی‌هایی داشتیم. بعضا شرکت‌های خارجی در صنایع بالادستی در حوزه اکتشاف، استخراج و مطالعات مخزن کار می‌کردند. اما با شروع تحریم‌ها به‌ویژه در سال‌های ۹۰ و ۹۱، وقتی رئیس‌جمهور آمریکا تحریم‌ها را اعلام کرد، یک جمله‌ای گفت: «تحریم‌های فلج‌کننده علیه ایران»، به‌ویژه در صنعت نفت ایران که وابستگی خیلی زیادی داشت و مخصوصا در آن مقطع هم ما در صنایع بالادستی‌مان وابستگی داشتیم. خیلی جالب است بدانید که یک روزی آقای اوباما رفت در کنگره آمریکا و در آنجا که در زمان شروع مذاکرات برجامی بود، رسما اعلام کرد که «تحریم‌ها دیگر بر ایران اثر نکرد.» این دو تا جمله را کنار هم بگذارید! تقریبا با فاصله حدود ۵/ ۲ تا ۳ سال این اتفاق افتاد. آن هم ناشی از این بود که در صنایع بالادستی نفت ما که یک خطر جدی برای خودِ استفاده از منابع کشور بود، بخش خصوصی توانست نقش بسیار مهمی را ایفا بکند.
یادم هست یک نشستی در مونیخ تحت‌عنوان «نشست امنیت انرژی اروپا» برگزار شد. در آن زمان ما به‌عنوان رئیس اوپک در آنجا سخنران این نشست بودیم. بعد از سخنرانی اعلام کردند که ما پرسش و پاسخ داریم و شما به پرسش‌های ما پاسخ بدهید. بحث‌های مفصلی صورت گرفت حتی در مورد هسته‌ای. کسی از من سوال کرد که «ما می‌دانیم وابستگی صنایع نفتی ایران چقدر است، شما چگونه می‌توانید از این تحریم‌ها عبور کنید؟» من به ایشان گفتم به‌نظر شما ما چه کار می‌کنیم؟ گفت خب خود شما پاسخ بدهید. گفتم که خب همان‌هایی که می‌سازند و ساختند از کجای آسمان آمدند که ما از جای دیگر آمدیم! حتما می‌سازیم. ممکن است روزهای اولی که می‌سازیم یا نمونه‌هایی که می‌سازیم کیفیت کمتری داشته باشد؛ ولی به هر حال می‌سازیم و همین هم اتفاق افتاد. اتفاقا من می‌خواهم این را بگویم که امروز بخش خصوصی ما در بالادستی نفت توانایی‌های بسیار زیادی دارد. الان بخش خصوصی کشور در حوزه استخراج و در حوزه حفاری فعال است. حالا آن بحثی که در درواقع مشارکت در مخزن اگر منظورتان باشد یا در حقیقت در عرضه نفت خام، خب ما یک محدودیت‌های قانونی در جهت مالکیت مخزن داریم. می‌خواهم این را بگویم که در قانون وزارت نفت که در سال ۱۳۹۱ در دوره‌ای که در وزارتخانه بودم به مجلس دادیم، چون تا قبل از آن ما اصلا قانون نفت مصوب مجلس نداشتیم، تلاش‌های خیلی زیادی روی این قانون صورت گرفت و خوشبختانه یک قانون خیلی خوبی است و حتی ما به‌نوعی بحث مشارکت در مخزن را پیش‌بینی کردیم و می‌تواند بخش خصوصی حضور داشته باشد. این به معنای مشارکت در استفاده از نفت و در واقع استخراج نفت است. این قانون خوبی است و این امکان را به بخش خصوصی کشور می‌دهد که بتواند در بالادست نفت حضور بیشتری داشته باشند. الان هم صنعت نفت ما تحقیقا دست شرکت‌های داخلی است که بخش‌های زیادی از آنها بخش‌های خصوصی است. حتما می‌تواند بهتر از این نیز بشود.
مقداری هم به سراغ دیپلماسی انرژی برویم. با توجه به تجربه‌هایی که در اوپک هم داشتید، چه کار کنیم که دوباره در حوزه دیپلماسی انرژی آن جایگاه قبلی ایران برگردد؟ اصلا اعتقاد دارید که آن جایگاه نیست و باید برگردد؟ و اگر هم برگردد، مسیرهایش چیست؟
ایران به هر حال هم در اوپک گازی و هم در اوپک نفتی جزو موسسان بوده است و طبیعتا در آنجا جایگاه بسیار مهمی دارد. در دوره‌ای که شاید برای اولین بار هم بود که وزیر نفت ایران به‌عنوان رئیس اوپک انتخاب شد، خب کارهای مفصل دیپلماسی لازم بود که صورت بگیرد. خوشبختانه ما در آن موقع با استفاده از این پوزیشن، با وجود تحریم‌ها توانستیم با کشورها و روسای مختلف و وزرای کشورهای متعدد هم اوپکی و هم غیراوپکی نشست‌هایی داشته باشیم و کارهای خوبی صورت گرفت. حتما ایران جایگاهش در اوپک محفوظ است و مولفه‌های مهمی وجود دارد که ایران بتواند جایگاه خودش را در اوپک مجددا کسب کند. کار سختی نیست و حتما شدنی است.
بحثی را در اینجا در مورد «ایران بعد از نفت» داریم که ما خیلی در مورد آن در جاهای مختلف می‌شنویم و صحبت می‌کنیم. به هر حال این کاهش اهمیت نفت در ابعاد اقتصاد جهانی نشان داده که یک مقدار وابستگی‌مان به نفت دارد کمتر می‌شود و باید سعی بکنیم برای «ایران بعد از نفت» یک استراتژی‌ای داشته باشیم. ایران بعد از نفت را چطور ارزیابی می‌کنید؟
خوشبختانه ما ذخایر زیادی داریم و حالاحالاها ذخایر نفت ایران تمام‌شدنی نیست و ان‌شاء‌الله آمار و ارقام این را نشان می‌دهد. ولی خب عرض کردم که به هر حال این ذخایر نفتی یک روزی تمام‌شدنی است. از آن طرف دنیا به سمت تغییر سبد انرژی حرکت می‌کند که ما نباید این اتفاق را از دست بدهیم. ایران بعد از نفت که حالا سال‌های طولانی خواهد بود، ولی تغییر سبد انرژی ممکن است به‌زودی اتفاق بیفتد. آنچه مهم است این است که ما در این تغییر سبد انرژی اساسا جایگاه خودمان را در تولید انرژی در دنیا حفظ کنیم. تولید انرژی در دنیا یا داشتن تجربه و قدرت علمی سبد انرژی‌های جدید می‌تواند جایگاه ایران را بعد از نفت هم در همین سطح حفظ کند. ایرانی‌ها باهوش هستند و همین الان شرکت‌های خیلی خوب و دانش‌بنیانی به‌وجود آمدند که می‌توانند این نقش را در حوزه نفت به‌خصوص نقش خودش را در سبد (جدید) انرژی ایفا کنند و این اتفاق به‌نظر من در کشور شروع شده و می‌تواند به سرعت و با جدیت ادامه داشته باشد تا ما از این مسیری که دنیا در آن حرکت می‌کند عقب نیفتیم.
وقتی اهمیت ابعاد اقتصاد جهانی نفت کمتر می‌شود، به هر حال ما باید جایگزینی برای آن داشته باشیم. حالا این نفت که به قول شما، به هر حال ما نفت را داریم ولی در مورد جایگزینی به جای نفت که بتوانیم در آینده روی آن سرمایه‌گذاری کنیم هم پیشنهاد شما را داشته باشیم.
تغییر سبد انرژی ابعاد مختلفی می‌تواند داشته باشد و دارد. مثلا از انرژی‌های هسته‌ای گرفته تا انرژی‌های بادی، خورشیدی و انرژی‌هایی که دنیا همین الان دارد روی آن کار می‌کند مثلا از روش‌های آبیاری و روش‌های متعددی که دنیا دارد روی آن کار می‌کند که یک کار نو و جدیدی است. ابعاد این کار نو و جدید می‌تواند گسترده باشد. انحصارا امروز ممکن است به بعضی از موضوعات انرژی مثل هسته‌ای یا بادی و خورشیدی پرداخته شده و در ایران هم کار شده؛ ولی اصلا می‌تواند ابعاد دیگری داشته باشد که امروز هنوز کشف نشده و در حقیقت هنوز روی آن کار نشده است. آنچه مهم است اینکه ما باید این نگاه را داشته باشیم که به هر حال تغییر سبد انرژی در دنیا اتفاق می‌افتد. حتما یک روزی این اتفاق می‌افتد؛ چون به هر حال عرض کردم انرژی‌های فسیلی تمام‌شدنی است.
البته تا یک حدی این مسیر را هم رفته‌ایم یعنی این تغییر تا یک حدی دارد شروع می‌شود.
بله. عرض کردم که این تغییر شروع شده و قدرت‌های بزرگ صنعتی هم نمی‌خواهند این ابزار دست کشورهایی مثل ما و جهان سوم باشد و می‌خواهند این قدرت تولید انرژی که ریل و زیرساخت اقتصاد است در دست خودشان باشد. آنچه برای ما مهم است اینکه باید نگاهمان را فقط معطوف به انرژی نفت یا فسیلی نکنیم و به سراغ انرژی‌های نو برویم. امکان‌پذیر هم هست و ایرانی‌ها در هر کاری که اراده کردند، به آن دانش دست پیدا کردند. دانش انرژی‌های نو خیلی مهم و اساسی است به‌ویژه به همین مقدار که نقش انرژی در اقتصاد تعیین‌کننده است.
