یک روز با سازندگان واکسن کرونا
نتایج آزمایش واکسن روی موش‌ها مثبت بوده و امیدواری به اثربخش بودن واکسن تولید شده را دوچندان کرده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، بین همه ساختمان‌های آجر 3سانتی چندطبقه که سقف‌های شیروانی فلزی رنگ‌ورو رفته دارند، ساختمانی با نمای کامپوزیتی طوسی‌رنگ، حسابی به چشم می‌آید. ساختمان تک‌طبقه است و سوت و کور آنقدر که بازتاب صدای خودت را چندبار می‌شنوی. رسم آزمایشگاه‌ها همین است. تولید هر صدا یا هر حرکت اضافه‌ای یا حتی تغییر دما روی آزمایش محققان اثر می‌گذارد؛ اینگونه است که ساختمان خو گرفته به سکوت‌های ممتد، راهروهای خلوت و روزهای بلند آرامی که در یکی از محله‌های جنوب شهر تهران می‌گذرد.
در راهرویی که سراسر سفیدرنگ است با کفپوش زرد، ده‌ها نفر پشت اتاق‌های در بسته و ایزوله در حال پیش بردن فرایند تولید واکسن کرونا هستند. در مرکز «تحقیق و توسعه تولید واکسن کرونا»، درها همه رمز ورود دارند؛ جایی که ویروس کرونا را مانند پازلی قطعه قطعه کرده‌اند و هر قطعه‌اش را به متخصصانی داده‌اند تا ساختارش را بشناسند و برای از بین بردنش با داروهای نوترکیب تلاش کنند؛ تلاش‌هایی که محققان ایرانی می‌گویند ثمر داده و فاز حیوانی آن در مراحل پایانی تست است.
نزدیکی‌های ساعت 11 صبح، هوا تب کرده و در محوطه کارخانه تولید دارو کمتر رفت‌وآمدی دیده می‌شود و اندک افرادی که در ترددند، دنبال کار خودشانند و کسی به ما که غریبه‌ای هستیم میانشان کاری ندارد. بیشتر آنهایی که دیده می‌شوند دخترانی جوانند با روپوش سفید به تن مانند پرستارانی که تصویرشان در بیمارستان‌های کرونازده زیاد دیده می‌شود. مسیر حرکت آنها به ساختمانی می‌رسد که در هر اتاقش دست‌ها و چشمانی درگیر رمزگشایی کووید-19 هستند. ساختمان عقب‌نشینی کرده و ایستاده در نقطه‌ای دنج، بدون تابلویی خاص یا راهنمایی برای غریبه‌ها.
ورودی ساختمان2، یک در بزرگ اتوماتیک دارد. سمت راست سالنی تنگ و ترش قرار دارد که بیشتر رفت‌وآمد افراد عادی از آنجا انجام می‌شود. مدیرکارخانه تولید دارو، «حسین جوادی‌مهر»، مردی است جاافتاده. پشت ماسک سفیدی که به‌صورتش زده جلوی دفتر کارش که کنار در ورودی است، به استقبال آمده. دفترش نقلی است بدون وسیله اضافه و به اندازه‌ای که به زحمت می‌توان 5نفر را در آن جا داد.
جوادی‌مهر می‌گوید: «از زمانی که کرونا شروع شد، چند گروه از محققان ایرانی در قالب 4پلتفرم تولید واکسن با هسته‌های علمی مختلف، تولید واکسن برای کرونا را کلید زده‌اند. تولید واکسن در ایران تقریبا همزمان با سایر کشورهای جهان شروع شد. محققانی که روی این پروژه کار می‌کنند از دانش‌آموختگان برجسته شیمی، میکروبیولوژی، داروسازی و سایر رشته‌های مرتبط هستند و تعدادی از آنها هم محققان ایرانی هستند که در جریان شیوع کرونا علاقه‌مند به تولید واکسن و فعالیت داخل کشور بودند و برخی از آنها از خارج کشور به ایران بازگشته‌اند تا در این کار مشارکت داشته باشند.»
از نظر فرایند تولید واکسن گروهی که او در این کارخانه تولید دارو دور هم جمع کرده است، جلوتر از گروه‌های دیگر است: «این کارخانه برای ساخت داروهای هایتک هدف‌گذاری و راه‌اندازی شده بود. پیش از بروز و شیوع کرونا موفق شده بودیم واکسن آنفلوآنزا را بسازیم و به‌دلیل اینکه زیرساخت‌های تولید این واکسن از قبل آماده بود در بحث ساخت واکسن کرونا کارمان را خیلی زود شروع کردیم. اگر این تجهیزات نبود، شاید مدت‌ها طول می‌کشید بتوانیم کار تحقیقات برای ساخت واکسن را شروع کنیم.»
جوادی‌مهر معتقد است؛ ایران در فرایند تولید واکسن همگام با کشورهای دیگر در حال پیشرفت است: «ما پیشروترین گروه در کشور و خاورمیانه هستیم که داریم روی تولید واکسن کار می‌کنیم. الان دست‌کم 100محقق برجسته در ایران بر تولید واکسن متمرکز هستند و اطلاعات خود را به خط مقدم تولید‌کننده واکسن منتقل می‌کنند.»
گفت‌وگوی شیشه‌ای
بخشی از فرایند تولید واکسن کرونا در سالنی بسیار خنک، بی‌روح اما پرنور می‌گذرد؛ سالنی که بوی تمیزی از دیوارهای سفید یخی‌اش به مشام می‌رسد. در هر دو سوی سالن، اتاق‌ها در نظمی هندسی‌وار، درست روبه‌روی هم قرار دارند و هر کدامشان پنجرهای بزرگ دارند رو به چشم‌انداز اتاق.
این پنجره‌های بزرگ کارکرد دیگری هم دارند، برای محققان چیزی شبیه دفترچه یادداشت‌اند. جایی برای نوشتن عددها و فرمول‌ها، جمله‌ها و کلمه‌های ضروری و البته بیشتر از آن هستند. حرف زدن در لابراتوارها قواعد سختگیرانه‌ای دارد؛ همانطور که راه رفتن. به همین دلیل است که این شیشه‌های بزرگ فضای عمومی و شفافی هستند برای مسئولان و اعضای دیگر تیم‌های تحقیقات که روی آنها بنویسند، یادداشت بگذارند و سؤال بپرسند. تبادل‌نظر بدون شکستن سکوت ممتد راهروها؛ نوعی گفت‌وگوی بدون مزاحمت.
اولین پنجره رو به اتاق کنترل کیفیت است. همه آزمایش‌ها و موادی که برای تحقیق در تولید واکسن کرونا استفاده می‌شود باید از این واحد تأیید استاندارد بگیرد. پس از تولید مواداولیه واکسن هم باید دوباره محصول تولید شده در این اتاق تست کیفیت شود.
زهرا، مسئول کنترل کیفیت، زنی است با قد و قواره‌ای متوسط، چشمانی قهوه‌ای و لباسی به رنگ آزمایشگاه. بیوتکنولوژی خوانده و فارغ التحصیل دانشگاه شهید بهشتی است. 6سال است در شرکت سازنده واکسن کار می‌کند و برای اینکه مسئول کنترل کیفیت پروژه واکسن کرونا شود، شورای داوری مؤسسه بعد از آزمون‌های مختلف و سخت، او را انتخاب کرده است. سرگرم کار با «ال‌پی‌سی»های چند طبقه‌ای است که می‌گوید نمونه‌اش حتی در کشورهای ثروتمند منطقه و حتی برخی کشورهای اروپایی پیدا نمی‌شود. ال‌پی‌سی دستگاهی است که مو را از ماست بیرون می‌کشد و با دقتی مثال‌زدنی کوچک‌ترین خطا را در کیفیت مواداولیه یا محصول تولیدی نشان می‌دهد. خانم دکتر، از مانیتوری که پر شده با جدولهای شلوغ زرد، سبز و قرمز چشم بر نمیدارد. رنگ‌های اصلی هر کدام از اتفاقی خبر می‌دهند: «هر دارویی باید استانداردی به اسم فارماکوپه داشته باشد. این استاندارد معیاری جهانی است و همه باید آن را رعایت کنند. LPS و HPS موجود و همینطور دی فکتورها و ac، با آنالیز مواد، توانایی اثرگذاری واکسن و بررسی خطا در کیفیت مواداولیه نمی‌گذارند ماده‌ای بی‌کیفیت در فرایند تولید واکسن یا دارو وارد چرخه تولید شود. این تجهیزات به روز و مدرن‌اند و در کشور فقط یکی، دو نمونه از آنها وجود دارد.»
اتاقی که مدیر کنترل کیفیت در آن کار می‌کند، بزرگ است و اتاق کوچک دیگری در آن پیش‌بینی شده مختص نگهداری از انبوه فیش‌ها، پوشه‌ها و یادداشت‌ها؛ یادداشت‌هایی مستند به تجربه‌های کاری تولید واکسن، شرح واکنش به مواد استفاده شده برای تولید محصول و موفق یا ناموفق بودن روش آزمایش. فیش‌ها و گزارش‌ها برای محققان در تیم‌های بعدی راهگشاست و از دوباره‌کاری آنها در مسیری که یک‌بار پیموده شده است جلوگیری می‌کند.
همه محصولاتی که تولید می‌شود، در اتاق خاصی نگهداری می‌شود. باکتری یا ویروس در شرایط عادی ممکن است ماده سمی تب‌زا داشته باشد و در مراحل استرلیتی باید تمام میکروب‌ها را از هم جدا کرد تا عامل تب‌زا نداشته باشد؛ فرایندی که اگر به درستی طی نشود اثر واکسن را از بین می‌برد.
لطفا خیلی راه نروید
دما بین 20 تا 25 و رطوبت زیر 60درجه است و هوا بسیار مطلوب. بخش استریل شرکت، تمیزتر و یکدست سفید است. دمای محیط کمتر شده و رطوبت هم به حداقل ممکن رسیده است. هر اتاق دستگاهی دارد که برای ورود به آن باید رمز ورودش را بلد بود. شاید افزایش مراقبت‌ها به‌دلیل ویروسی بودن بخش است و باید احتیاط‌ها و تردد را محدود کرد. بخش تست‌های سلولوژی مهم‌ترین قسمت این بخش است. عباس‌زاده 34ساله با قدی بلند و ته‌ریشی که صورتش را مردانه‌تر کرده است، متخصص دامپزشکی است و 4سال است با حیوانات مختلف برای تزریق انواع واکسن‌ها کار می‌کند. او مسئولیت تزریق، خون‌گیری، جراحی و انجام تست‌های حیوانی واکسن کرونا روی حیوانات را بر عهده دارد. در فضای کوچک آزمایشگاهی تست حیوانی، تردد و حرکت افراد باید حداقلی باشد.
متخصصان این بخش می‌گویند هر حرکت یا یک قدم راه رفتن یک میلیون پارتیکل یا غبار را از روی زمین به هوا بلند می‌کند و این غبار می‌تواند بر نتایج آزمایش محققان اثر منفی بگذارد. در چنین شرایطی، عباس‌زاده همه فعل و انفعالات حیوانی که واکسن به او تزریق شده را زیرنظر دارد.
خانواده موش‌های سفید، نخستین دریافت‌کنندگان واکسن‌های تولیدی محققان ایرانی بوده‌اند. عباس‌زاده می‌گوید خانواده موش‌ها از وقتی واکسن گرفته‌اند، حالشان خوب است: «اول واکسن را به موش تزریق کردیم. حیوان آنتی‌بادی تولید کرد و بیمار نشد. حال موش سفید آزمایشگاهی ما، الان خیلی خوب است.» حیوان پس از تزریق واکسن از نظر رفتاری، خورد و خوراک و وزن‌گیری کنترل شده است و حتی بازیگوشی و گوشه‌گیری حیوان بررسی می‌شود. عباس‌زاده می‌گوید: «دوره 3روزه خطر مدت‌هاست که گذشته و حیوان مشکلی ندارد. مرحله بعد تست واکسن روی حیوان‌های بزرگ‌تر است.» هرچند تست روی موش مثبت بود اما استرس زیادی روی تیم محقق و تزریق‌کننده واکسن وجود دارد. بعد از خون‌گیری، خون حیوان باید وارد بخش سلولوژی شود و مقدار آنتی‌بادی و دوزهایی که استفاده شده است بررسی شود. اگر دوز واکسن به حد مطلوب برسد، آن زمان واکسن جواب می‌دهد و دوز مناسب برای واکسن تعیین می‌شود.
سختگیری‌های بهداشتی
هر چه به بخش تولید‌کننده واکسن نهایی نزدیک‌تر می‌شویم هوا خنک‌تر و رطوبت کمتر می‌شود. اتاق «لاک» یا پاکسازی اتاقی است که هر فرد قبل از ورود به بخش تولید واکسن، باید لباس خود را در آن تعویض کند تا مانع ورود ویروس به داخل بخش شود؛ اتاقی با یک رختکن و کلی مواد ضد‌عفونی‌کننده، دستکش، کلاه و لباس مخصوص. با لباس شخصی نمی‌شود وارد بخش تولید واکسن شد. اتاق تنگ است و در هر 2سمتش یک در وجود دارد. هیچ وقت هر دو در با هم باز نمی‌شوند تا مکش هوا سبب انتقال ویروس بخش ضد‌عفونی نشده به بخش تولید واکسن نشود. اما این پایان ماجرا نیست. پوشیدن لباس‌های آبی شبیه پزشکان اتاق عمل، مجوز اولیه برای ورود به بخش تولید واکسن است. بلافاصله پس از پوشیدن لباس باید وارد اتاقک باریکی شد که به زحمت 2 نفر همزمان با هم در آن جا می‌گیرند. روی لباس‌های یکدست آبی تازه پوشیده شده، باید دوباره لباس آبی کم‌رنگی پوشید که ضد‌عفونی شده و بسته بندی است. لباس روی لباس و ماسک روی ماسک زده می‌شود. نفس کشیدن با ماسک‌هایی که حداقل 7 لایه دارند کار سختی است. لباس‌ها 4تکه‌اند و هر تکه‌اش را باید جدا جدا پوشید و از تماسش با زمین زرد رنگی که هر2ساعت یک بارضد‌عفونی می‌شود جلوگیری کرد. دردسرهای پوشیدن این لباس یادآور مشقتی است که پرستاران و کادر درمان هر روز در بخش‌های بیماران مبتلا به کرونا تحمل می‌کنند. گرمای بدن بلافاصله زیاد می‌شود و داخل لباس کوره پرحرارتی است که تب دارد. لباس‌ها طوری طراحی شده که ویروس راهی برای نفوذ به بدن پیدا نکند. محققان در این شرایط 8ساعت باید کار کنند؛ ایستاده با کمترین حرکت و بیشترین مراقبت. دمای هوا پایین‌تر از سالن قبل است و عدد 18.5درجه را برای تحمل‌پذیر کردن شرایط سخت کار نشان می‌دهد؛ لباس‌هایی که از تن به در کردنش طول می‌کشد و پوشیدن دوباره‌اش مرثیه‌ای است برای محققان که کسی حاضر نیست روزی 2بار تکرارش کند.
سانتریفیوژهای فعال
میثم در دانشگاه صنعتی اصفهان رشته بیوتکنولوژی خوانده و وظیفه‌اش بررسی چند تکه از پازل ویروس کروناست. در بخشی که او کار می‌کند خبری از خود ویروس نیست. برای تولید واکسن، یک ویروس را قطعه قطعه می‌کنند و به شکل یک پازل، هر تکه‌اش را دست محققی می‌دهند تا آناتومی و اجرای آن را شناسایی کند. هر تکه هم برای خودش داستانی دارد که باید در سانتریفیوژهای مخصوصی بررسی شود. میثم وظیفه‌اش بررسی نمونه دی ان‌ای ویروس و جداسازی و استخراج آن است. می‌گوید در مرکز تولید واکسن دنبال تولید داروی نوترکیب تازه‌ای برای مقابله با کروناست: «یکی از ژن‌های ویروس کرونا، دی ان‌ای است. اسم محصول ما« دی اکسین» است که می‌تواند ایمنی جنرال و سلولی را در بدن افراد ایجاد کند.»
قسمتی که او کار می‌کند، پر از ویروس و باکتری ضعیف شده است. تهدیدی که مدت‌هاست بر زندگی‌اش سایه انداخته است. میثم معتقد است باید با ویروس زندگی کرد اما، ایمن و با رعایت بهداشت فردی و کاری: «پوشش و دستورالعمل‌هایی که داریم را رعایت می‌کنیم. پوشش‌های زیادی هم داریم. با پوشش‌ها و دستورالعمل‌های سختگیرانه‌ای که داریم، ریسک ابتلا را کم می‌کنیم اما در خانه هم اقدامات خاصی باید انجام داد تا اهالی خانه مبتلا نشوند.» نتیجه تلاش‌هایی که او و دیگر همکارش می‌کنند، محلولی است که در آمپول‌های تست واکسن قرار می‌گیرد. محلولی که روی موش‌ها خوب جواب داده و نشانه‌ای است از اینکه او و همکارانش کارشان را درست انجام داده‌اند: «وقتی گفتند تست اولیه روی حیوان مثبت است به‌کار خودمان باور بیشتری پیدا کردیم. می‌دانستیم کارمان بالاخره نتیجه می‌دهد. خدا را شاکریم که نتیجه همه آزمایش‌ها تا الان خوب بوده.»
تولید واکسن باید به قدری باشد که نیازها را تامین کند. برای این کار باید هم تولید بالا باشد هم اقتصادی باشد هم نیاز کشور را تامین کند. برای تولید واکسن در محیط آزمایشگاهی 200لیتر از ماده اولیه واکسن تولید شده است. اگر قرار باشد نیاز کشور به واکسن تامین شود و برای اهداف انسان دوستانه به خارج کشور صادر شود باید خط تولید واکسن را هم طراحی و اجرا کرد. خط تولیدی که در یک شهرک دارویی تقریبا تکمیل شده و به‌زودی آماده بهره‌برداری می‌شود. شاید برای این کار نیاز به استفاده از دانش و تجربه کشورهای دیگر مهم باشد. میثم می‌گوید:«درعلم بیوتکنولوژی باید از همه اتفاقات و مقالات استفاده کرد. تجهیزات و فناوری تولید الان در سطح بالاست. ما 20سال است که نوترکیب‌ها را داریم و 10سال است که داریم صنعتی آن را تولید می‌کنیم و در روند واکسن کرونا حتما این را با کشورهای دیگر به اشتراک می‌گذاریم.»
آنطور که رئیس کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا می‌گوید، تولید واکسن کرونا در کشور هنوز در فاز قبل از کارآزمایی بالینی (Clinical trial) است، یعنی فاز مطالعات حیوانی آن رو به پایان است. زمانی یک واکسن وارد فاز تست انسانی می‌شود که خط تولید آزمایشگاهی آن واکسن راه‌اندازی شده باشد. زمانی می‌توان گفت واکسنی وارد تست انسانی شده که سازمان غذا و دارو، واکسن مورد نظر را از خط تولید آن تهیه و روی انسان تست کند.
