وقتی قنات‌ها زیرپای تهران را خالی می‌کنند!
اغلب ما فرونشست‌های سریالی تهران را به‌خاطر داریم. کارشناسان معتقدند وجود قنات‌ها در تهران و رها شدن آنها باعث می‌شود در گذر زمان به دلایل مختلف نظیر ریزش دیواره آنها، تهران فرونشست‌های مختلفی را تجربه کند. در این میان، گودبرداری‌ها و ساخت تونل‌های مترو نیز مزید بر علت است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایرناپلاس، سحرگاه بیست و هشتم خردادماه ۱۳۹۵ بود که در خلوت خیابان‌های تهران، در محله شهران فرونشست بزرگی رخ داد که موجب ازهم‌گسیختگی لوله اصلی گاز و وقوع انفجار و شعله‌های آتشی به ارتفاع ۵۰ متر شد. این حادثه را بسیاری سرآغاز توجه جدی به ریسک فروریزش زمین در کلانشهر تهران می‌داند، رخدادی که پیش‌تر نیز در ابعاد کوچک‌تر در نقاط مختلف تهران رخ داده بود و احتمال خطر آن از سال‌ها پیش گوشزد می‌شد. این حادثه، نیمه‌شب و زمان خلوتی خیابان در حوالی تقاطع خیابان کوهسار و خیابان یکم شهران رخ داد و مشخص نیست اگر ساعت رخداد در اوج شلوغی و ترافیک شهر تهران بود، چه فاجعه‌ای در اثر فروریزش زمین و آتش وسیع و پرقدرت ناشی از گسیختگی لوله اصلی گاز به وقوع می‌پیوست.
دو ماه بعد اندکی به سمت جنوب تهران در ساعت ۱۲:۳۰ ظهر فروریزش دیگری در خیابان پیامبر در مجاورت ایستگاه مترو و فروشگاه کوروش رخ داد. در این حادثه یک خودرو به داخل فروچاله افتاد و خودروی دیگری در خطر فروافتادن قرار گرفت. کمتر از دو ماه بعد در ۱۶ مهرماه در میدان قیام، انتهای خیابان مولوی، فروریزش زمین منجر به مدفون شدن و کشته شدن یک آتش‌نشان فداکار و یک کارگر شد. آذرماه همان سال بار دیگر فروریزش بزرگی در مجاورت یک ساختمان چهار طبقه مسکونی که حدود ۵۰ نفر در آن سکونت داشتند، در خیابان مولوی، نزدیک به میدان محمدیه رخ داد.
فروریزش‌های سریالی پایتخت در ادامه به مجاورت بیمارستان شهید اکبرآبادی حد فاصل سه‌راه خیام و در چهارراه مولوی رسید. در تمامی این حوادث فروریزشی، بخت و اقبال با عابران، رانندگان و ساکنان این مناطق یار بود وگرنه هرکدام می‌توانست بحران بزرگی برای پایتخت ایجاد کند.
علی بیت‌اللهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است که در تمامی این رخدادها، اثر قنات‌ها و رگ‌آب‌ها قابل ملاحظه است. به‌ویژه در مناطق و نقاطی که مسیر گذر رگه‌های آب زیرسطحی با گودبرداری‌های عمیق ساختمان یا احداث مترو مسدود شده است. او می‌گوید آمار دقیقی درباره جمعیت درگیر با فرونشست در تهران وجود ندارد، اما به ادعای او ۳۰ درصد از جمعیت پایتخت به‌نوعی با موضوع فرونشست در ارتباط هستند و خطرات ناشی از این اتفاق در کمین آنهاست.
تهران ۱۴۰۰ کیلومتر قنات دارد
بیت‌اللهی می‌گوید: براساس نقشه‌های تهیه شده و داده‌های موجود، طول برآورد شده رشته قنوات تهران حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است که از این رقم، ۶۵۰ کیلومتر رشته قنات اصلی و قابل استناد و مابقی آن یعنی ۷۵۰ کیلومتر رشته قنوات احتمالی است.
مالکیت این قنات‌ها اغلب شخصی بوده، ولی به‌دلیل رها شدن آنها، توسط نهادهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گفته بیت‌اللهی در حال حاضر آبیاری فضای سبز شهر تهران از طریق آب همین قنات‌ها تأمین می‌شود. حتی برخی از نهادها دیگر نیز برای آبیاری فضای سبز محوطه خود از این قنات‌ها استفاده می‌کنند.
بیت‌اللهی می‌افزاید: موضوع، مالکیت قنات‌ها رها شده است. مالکیت وجود دارد، اما به دلیل این که باغات و اراضی قدیمی به ساختمان تبدیل شده است، قنات‌ها فراموش و رها شده‌اند و به همین دلیل به آنها رسیدگی نمی‌شوند، بنابراین تخریب می‌شوند و از بین می‌روند. یک راهکار این است که این قنات‌ها به‌ویژه در تهران با هدف مقابله با فروریزش متولی پیدا کند.
وی می‌گوید: بهتر است این قنات‌ها به شهرداری سپرده شود، چرا که آب قنات‌ها بیشتر توسط شهرداری مصرف می‌شود و این نهاد می‌تواند نسبت به تعمیر و استحکام‌بخشی دیواره قنات‌ها اقدام کند تا ریزشی صورت نگیرد. به گفته او هنوز قانونی در این رابطه وجود ندارد و بهتر است با قانون‌گذاری متولی این قنات‌ها مشخص شود.
به گفته وی، عمق میله قنات‌ها به‌ویژه مادر چاه‌ها به بیش از ۱۰۰ متر می‌رسد، با این حال، در مرکز شهر تهران، حوالی بازار و در تقاطع خیابان مولوی، قنات‌هایی با عمق حدودی ۵ تا ۱۰ متری هستند. بر اساس مطالعات موجود، طول هر کدام از رشته قنوات متغیر و حداکثر تا ۱۵ کیلومتر نیز می‌رسد. این طول البته به‌دلیل انقطاع و دست‌خوردگی بر اساس احداث بنا، در مطالعات موجود به همین مقدار درج شده که احتمالاً بیشتر هم بوده است. بر اساس برخی از مطالعات، طول طویل‌ترین رشته قنات تهران تا ۲۵ کیلومتر نیز تخمین زده می‌شود.
در این میان، بیت‌اللهی متذکر می‌شود که علاوه بر رشته قنات‌های آبدار و متروکه در گستره تهران، رگ‌آب‌های زیرسطحی طبیعی نیز از شمال به جنوب شهر گستردگی دارند که انتقال آب‌های زیرسطحی و کم‌عمق تهران از طریق آنها صورت می‌گیرد.
وضعیت ساختگاه پهنه کلانشهر تهران نگران کننده است
بر اساس نقشه‌های موجود، اغلب محدوده‌های شهری تهران، به‌ویژه مناطق مرکزی و جنوبی مسیر گذر شاخه‌های قنوات هستند و تراکم آنها در خروجی جنوبی شهر بیشتر است. به گفته بیت‌اللهی وجود چنین شرایطی با توجه به شرایط آبرفت‌های تهران در مرکز و جنوب شهر، پتانسیل فروریزش زمین را بالا برده است. از طرفی، احتمال فروریزش فقط محدود به مناطق مرکزی و جنوبی تهران نیست و احتمال وقوع آن در بخش‌های شمالی‌تر نیز وجود دارد.
وی می‌افزاید: پراکندگی قنوات در شهر تهران و آب‌های عبوری از آنها وقتی در کنار اثر سدکنندگی دیواره‌های گودهای عمیق و سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌های مترو و ایستگاه‌های آن در نظر گرفته شود، خطر آب‌شستگی و ایجاد حفره‌های و غارهای زیرزمینی بیشتر می‌کند. به گفته وی، این در حالی است که در کلانشهر تهران در برخی از مناطق، عمق گودبرداری به ۷۰ متر نیز رسیده است. دیواره گودها با استفاده از بتن، ایزوله و ضد نفوذ آب می‌شود. نشت آب در احداث بنا، کار را با مشکل جدی همراه می‌سازد. این احتمال با توجه به گسترش قنات در شهر تهران، وجود دارد که در اثر گودبرداری‌های عمیق، مسیر عادی قنوات و رگ‌آب‌های قطع می‌شود.
مترو تلاش می‌کند خود را از شر قنات خلاص کند
علی‌اصغر سمساریزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات می‌گوید: قنات فی‌نفسه باعث فرونشست در مقیاس بزرگ نمی‌شود. زمانی که قنات‌ها نزدیک به سطح زمین باشند ممکن است در اطراف آن نشست‌های موضعی در مقیاس کوچک اتفاق بیفتد. اما اگر به هر دلیل مسیر قنات قطع شده، گالری قنات ریزش کند، تجمع آب موجب ریزش مضاعف راهرو قنات می‌شود و بالاخره در سطح زمین به‌صورت فرونشست، خود را نمایان می‌کند.
سمسار یزدی می‌افزاید: قنات‌های تهران معمولاً آب دارند، چون زهکشی می‌کنند و بارندگی‌ها هم میزان آب آنها را افزایش می‌دهد. از طرفی، آب‌های برگشتی سفره‌های زیرزمینی هم وارد قنات می‌شوند. به همین دلیل، هنگام ساخت تونل‌های مترو باید مطالعات لازم روی قنات‌های اطراف آن هم انجام شود، چون در صورت توجه نکردن به آن موجب نشت آب به تونل‌های مترو می‌شود. به همین دلیل حداقل برای این که برای خود مترو مشکلی پیش نیاید، باید مسیر قنات‌ها مورد توجه قرار بگیرد و اگر مسیر تونل مترو و قنات به تقاطع رسیدند، باید مسیری را برای تخلیه آب آن و ادامه راهش جایگزین کنند.
او ادامه می‌دهد: اگر جایی مترو نتوانسته است قناتی را شناسایی کند تا توجه به آن نکرده و مسیر حرکت آب قنات را کور کرده است، امکان فرونشست زیاد است. معمولاً مشاهده می‌شود که مترو تلاش می‌کند که خود را از شر قنات خلاص کند و از همین رو، معمولاً مسیر قنات‌ها را تغییر می‌دهد.
گودبرداری و ساخت تونل‌های مترو چطور به فرونشست کمک می‌کند؟
بیت‌اللهی نیز در مورد اینکه گودبرداری و ساخت تونل‌های مترو چطور به فرونشست کمک می‌کند، می‌گوید: با نفوذناپذیر ساختن محدوده گودبرداری شده، آب جاری در قنات‌ها و رگ‌آب‌ها به‌ویژه در مواقع بارندگی‌ها به‌طور طبیعی بالا می‌رود و در پشت دیواره‌ها جمع شده و با شست‌وشوی خاک در زیر سطح زمین مسیری برای خود باز می‌کند. این امر نقطه شروع تشکیل حفره و در نهایت، فروریزش زمین خواهد بود.
در این میان، به گفته او اثر احداث تونل مترو نیز همانند دیواره‌های بتنی گودبرداری‌ها مانند رفتار بند و سد زیرزمینی در برابر عبور آب‌های رگه‌ای است، با این تفاوت که طول آن به‌مراتب بیشتر و اغلب در عمق کمتری است.
بیت‌اللهی ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین حالت‌های عملکردی وقتی است که امتداد تونل مترو عمود بر امتداد رشته قنات‌ها و مسیر رگ‌آب‌ها باشد، موضوعی که سمساریزدی نیز با آن موافق است. نظیر خط مترو عبوری در راستای خیابان مولوی تهران، ضلع جنوبی بازار، در این حالت، در طول بزرگی تعداد بیشتری از رشته قنات‌ها و رگ‌آب‌ها توسط بدنه بتنی تونل مترو گرفته و مسدود شده و آب پس از تجمع و پشته کردن اطراف تونل مترو، با شستن خاک و حمل آن موجب بروز هسته‌های اولیه حفره‌ها و در ادامه فروریزش زمین خواهد شد. خشک شدن چشمه‌علی در شهرری نیز پس از احداث تونل و ایستگاه مترو به‌دلیل انسداد مسیر رگ‌آب‌ها و قنوات تغذیه کننده این چشمه در پایین دست خط مترو اتفاق افتاد.
بیت‌اللهی می‌افزاید: با نگاهی به شیب زمین تهران از شمال به جنوب می‌توان دریافت که مسیر رگ‌آب‌های زیرزمینی و قنوات مسیر پرشیب بوده که در آن، سرعت حرکت آب زیرسطحی و قدرت حمل آن بیشتر می‌شود. در تعدادی از گودبرداری‌ها به‌وضوح می‌توان به‌سرعت و قدرت بالای جریان آب‌های رگه‌ای زیرسطحی پی برد.
در واقع اختلاف ارتفاع حدود ۷۵۰ متری بین شمال و جنوب تهران، موجب سرعت گرفتن بیشتر رگه‌های آب زیرسطحی و در نتیجه قدرت آب‌شستگی بیشتر آنها می‌شود. در مواقع بارندگی، به جهت آنکه نفوذ آب باران از طرق مختلف به زیرسطح زمین بیشتر شده و آب قنوات و رگ‌آب‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر می‌شود، قدرت تخریب آب‌های جریانی و رگه‌ای زیرسطحی هم بیشتر شده و احتمال تشکیل حفره‌های زیرسطحی و به دنبال آن فروریزش بیشتر می‌شود.
راهکارهای کاهش فروریزش در تهران
بیت‌اللهی می‌افزاید: فقدان مالکیت فعال و فقدان قانون مشخص در مورد صیانت از قنات‌ها، از عوامل اصلی فروریزش در تهران هستند. ضرورت دارد مسئولیت حفظ و نگهداری آنها با توجه به ضرورت ارتقای ایمنی شهری، به نهاد معینی بر اساس قانون و طبق مصوبه‌ای لازم‌الاجرا سپرده شود. شهرداری تهران، مناسب‌ترین گزینه برای واگذاری این مسئولیت است. پیشنهاد می‌شود تا نهادهایی مانند مجلس شورای اسلامی یا شورای عالی شهرسازی و معماری مبانی قانونی این امر مهیا و مصوباتی لازم‌الاجرا ابلاغ شود.
وی ادامه می‌دهد: ضرورت دارد تا در گودبرداری‌ها و احداث سازه‌های زیرزمینی مانند تونل و ایستگاه مترو، الزام شود که مسیر قنوات و رگ‌آب‌ها با روش‌هایی مانند «بای پس» یا «سیفون» در همان امتداد قبلی بوده و تغییر پیدا نکرده و انسداد مسیری برای آنها به‌وجود نیاید. از طرف دیگر، لازم است شناسایی قنوات در معابر اصلی و استحکام آنها در برنامه‌های شهرداری تهران قرار گیرد. از این نظر، خیابان مولوی، منطقه ۱۱ و ۱۲ و اطراف ساختمان‌های مهم با گودبرداری‌های عمیق در درجه اول اهمیت هستند.
