کسری بودجه و اقتصاد ایران

سعید مسگری/اقتصاد آنلاین- کسری بودجه یکی از معظلاتی است که در سالهای اخیر همواره گریبان گیر اقتصاد ایران بوده است. اقتصاد ایران در سال‌های متمادی همواره با کسری بودجه مستمر مواجه بوده است. صاحب نظران اقتصادی بر این باورند که وجود کسری بودجه اندک و غیر مستمر برای مدیریت صحیح یک اقتصاد امری لازم و ضروری می‌باشد، اما کسری بودجه زیاد و استمرار آن در سال‌های متوالی اثرات سوئی بر وضعیت اقتصادی جامعه بر جای خواهد گذاشت. نکته نگران کننده برای کسری بودجه‌های زیاد و مستمر، تاثیر فراگیر آن بر متغیرهای اقتصادی می‌باشد. تورم، کاهش سرمایه گذاری و تولید، کاهش رشد اقتصادی، کاهش بهره وری، افزایش عمر طرح‌های عمرانی و برداشت بی رویه از حساب ذخیره ارزی شاید بارزترین آثار سوء کسری بودجه باشد. البته این کسری بودجه مستمر دارای علل و ریشه‌های متنوعی است که ما در این جا درپی بررسی آنها نیستیم. ما در اینجا قصد داریم آثار مخرب و سوء کسری بودجه بر اقتصاد ایران را بصورت اجمالی بررسی کنیم.. افزایش نقدینگی و تورم ارتباط بین کسری بودجه دولت و تورم یکی از مهم‌ترین مباحثی است که در اقتصاد کلان مورد بررسی قرار می‌گیرد. البته باید گفت در بسیاری از کشورها از سیاست کسری بودجه به عنوان ابزاری جهت اعمال سیاست‌های مالی استفاده می‌شود که در اقتصاد ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته است، اما نکته مهم این است که دولت باید هدایتگرکسری بودجه باشد و هدف از آن بهبود برخی متغیرهای اقتصادی مانند رشد اقتصادی باشد در غیر این صورت با وقوع کسری بودجه و پولی کردن تأمین آن حتماً به پدیده‌های مخرب‌تر دیگری مانند تورم برخواهیم خورد. البته میزان تاثیر کسری بودجه بر تورم مستقیما متاثر از روش تامین آن است. از همین رو ارتباط بین کسری بودجه و تورم برای همه کشورها یکسان نیست. در اقتصاد ایران با توجه به روش تامین کسری بودجه که عمدتا از طریق استقراض از بانک مرکزی است کسری بودجه بلافاصله تأثیر خود را بر روی تورم به جای می‌گذارد. دولت‌ها در سالیان اخیر همواره برای جبران کسری خود اقدام به استقراض از بانک مرکزی کرده‌اند بدین ترتیب کسری بودجه به نظام بانکی منتقل شده و به ایجاد پول جدید انجامیده است. طی سالهای اخیر کسری بودجه بخش عمده‌ای از پایه پولی کشور را تشکیل داده است. این اقدام سبب افزایش نقدینگی و پایه پولی و به دنبال آن بالا رفتن تورم شده است. از همین رو بسیاری از کارشناسان یکی از دلایل تورم مزمن در اقتصاد ایران را وجود کسری بودجه مستمر می‌دانند. کاهش مصرف بخش خصوصی کسری بودجه در ایران، با عنایت به ماهیت مخارج دولت، سبب جانشینی مخارج مصرفی دولت با مخارج مصرفی بخش خصوصی می‌شود. یعنی اثر منفی روی مصرف بخش خصوصی می‌گذارد و باعث کاهش آن می‌شود. این امر به خودی خود باعث کاهش اشتغال خواهد شد. کاهش سرمایه‌گذاری طبق بررسی‌های صورت گرفته، اثر کسری بودجه بر سرمایه‌گذاری منفی است. عمده‌ترین دلیل آن کاهش سطح دسترسی بخش خصوصی به اعتبارات بانکی به دلیل تامین مالی کسری بودجه دولت از سیستم بانکی است. اگر کسری بودجه از طریق استقراض داخلی یا انتشار اوراق قرضه جبران شود، این مسأله به مفهوم افزایش تقاضای دولت برای اعتبارات خواهد بود. این اقدام سبب افزایش نرخ بهره در بازار پولی و کاهش دسترسی بخش خصوصی به اعتبارات بانکی و در نتیجه کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی خواهد شد. کاهش رشد اقتصادی دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالا یکی از اهداف مهم در نظام اقتصادی به شمار می‌رود. تمام دولت‌ها در پی آن هستند که رشد اقتصادی مناسب و مستمری در اقتصاد ایجاد کنند. یکی از ابزارهای دستیابی به این هدف بودجه است. کسری بودجه می‌تواند این متغیر مهم اقتصادی را دستخوش تغییر کند. تاثیر مثبت یا منفی کسری بودجه بر رشد اقتصاد بستگی به منشا شکل‌گیری کسری بودجه و راه‌های تامین آن دارد. چنانچه کسری به دلیل افزایش مخارج مصرفی دولت باشد سبب کاهش رشد اقتصادی می‌شود. لمل در صورتی که کسری بودجه به دلیل افزایش سرمایه‌گذاری دولت باشد سبب افزایش رشد اقتصادی خواهد شد. همچنین اگر دولت برای تامین کسری خود اقدام به استقراض کند باعث کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و کمبود اعتبارات بانکی خواهد شد که این امر نیز به نوبه خود کاهش رشد اقتصادی را در پی خواهد داشت. از سوی دیگر همان طور که اشاره شد کسری بودجه منجر به تورم خواهد شد. تورم نیز کاهش رشد اقتصادی را در پی خواهد داشت. با توجه به ماهیت کسری بودجه و روش‌های تامین آن در اقتصاد ایران، کسری بودجه باعث کاهش رشد اقتصادی در کشور شده است. به عقیده کارشناسان یکی از دلایل پایین بودن رشد اقتصادی ایران، کسری مستمر بودجه دولت است. کاهش کسری تراز پرداخت ها یکی دیگر از روش‌های تامین کسری بودجه استقراض خارجی است. اگر کسری بودجه از طریق استقراض خارجی تامین شود، ممکن است منجر به کسری حساب جاری و گاهی نیز منجر به بحران بدهی خارجی شود. البته این عارضه در کشور ما که متکی به درآمدهای نفتی است کمتر اتفاق افتاده است اما چنانچه مانند سالهای اخیر که به دلیل تحریم‌ها درآمد نفت کاهش پیدا کرد با بحران درآمد نفتی مواجه شویم این عارضه نیز گریبانگر اقتصاد ما خواهد شد. برداشت بی‌رویه از صندوق ذخیره ارزی این عارضه مختص اقتصاد ایران است. با بروز کسری بودجه دولت‌ها برای جبران آن اقدام به برداشت از صندوق ذخیره ارزی می‌کنند. این اتفاق بخصوص در سال‌های اخیر که درآمدهای نفتی افزایش چشمگیری داشت به شدت اتفاق افتاد و دولت بارها برای جبران کسری بودجه خود اقدام به برداشت از صندوق ذخیره ارزی کرد. برداشت بی‌رویه از صندوق ذخیره ارزی باعث بروز آسیب‌های بساری در اقتصاد می‌شود. شاید مهم‌ترین آسیب دور شدن از اهداف تشکیل این صندوق و کاهش موجودی آن باشد. البته از نقش برداشت از صندوق در بروز تورم نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. افزایش طرح‌های عمرانی نیمه تمام همواره یکی از دغدغه‌های تمام دولت‌ها در ایران کاهش طرح‌های نیمه‌تمام و به پایان رساندن آنها بوده است. طرح‌های عمرانی که به دلیل در حال توسعه بودن کشور دارای تعداد زیادی هستند همواره با آفت طولانی شدن زمان ساخت دچار بوده اند. طولانی شدن زمان ساخت این پروژه‌ها باعث افزایش تورم، کاهش بهره‌بری، کاهش عمر مفید پروژه‌ها، اتلاف منابع و ... می‌شود. یکی از دلایل اصلی بروز این آفت، کسری بودجه دولت است. دولت برای جبران کسری بودجه اقدام به کاهش بودجه عمرانی می‌کند. این اقدام که به معنی تزریق قطره چکانی منابع به پروژه‌هاست سبب بروز این مشکل شده است.