کشاورزی ایران زنده است
معضل بی آبی در خاورمیانه از گذشته دور وجود داشته است اما، اجداد ما با هوشمندی توانسته اند این مشکل را در کشور خود حل کنند. شاهکار آن‌ها نیز قنات‌های هستند که بدون تعرض به سفره‌های آب زیر زمینی و برهم زدن تعادل آن‌ها، آب را از دورترین نقاط به شهرها و روستایی می‌رسانند.
یکی دیگر از راهکارهای اجداد هوشمند ما برای تطبیق با شرایط کم آبی، زندگی ییلاق - قشلاقی است که سال‌ها به عنوان روشی برای سازگاری با شرایط سخت محیط مورد استفاده قرار می‌گیرد. حال نوبت ماست که به عنوان میراث دار آن‌ها با پذیریش واقعیت کم آبی، از این سرزمین حفاظت و زندگی را پایدار نگه داریم.
شرایط فعلی نیاز به آن دارد که تدابیر جدیدی برای رویارویی با معضل بی آبی اندیشیده شود چرا که جمعیت رو به رشد است و نیازها نیز تغییر پیدا کرده است.
در گذشته فعالیت کشاورزی اقلیم محور بود به این معنا که با تکیه بر اقلیم عمل می‌شد به همین دلیل بهره وری پایین بود.اما، اکنون لازم است با پذیرش واقعیت‌های موجود و رشد جمعیت، افزایش بهره وری اتفاق بیفتد. افزایش بهره وری به معنای این است که با استفاده از کمترین نهاده بیشترین تولید را داشته باشیم. یکی از این نهاده‌های مهم آب است که باید با مصرف حداقلی آن محصول بیشتری را تولید کرد.
در همین راستا لازم است افزایش راندمان آب از منبع تا مزرع کشور اتفاق بیفتد. یکی از فعالیت‌های که می‌تواند تا حد زیادی راندمان آب را افزایش دهد؛ تجهیز مزارع به سامانه نوین آبیاری مانند قطره ای و زیر سطحی که منجرب به افزایش راندمان می‌شود. خوشبختانه وزارت جهاد کشاورزی در به کارگیری این تجهیزات عملکرد مناسبی داشته به نحوی که در مدت کوتاه 5 تا 6 ساله اخیر توانسته است راندمان آب در مزارع را از 37 درصد به 44 درصد افزایش دهد.
موضوع دیگر درباره نهاده مهم آب، افزایش بهره وری آن است. به این معنا که آبی که وارد مزرعه می‌شود و در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد بهره ور استفاده شود. برای افزایش بهره وری آب در مزرعه مجموع از عملیات‌های متنوع در بخش‌های زیر ساختی و زیر بنایی قابل اجرا است مانند؛ تجهیز و نوسازی اراضی و تجهیز نظام زراعی به تکنولوژی روز و پیشرفته که استفاده از بذر خوب، آماده سازی مناسب زمین، استفاده به موقع کود و سم را شامل می‌شود.
بکارگری همه این موارد موجب می‌شود نظام زراعی آب محور داشته باشیم که بر اساس آن با آب کمتر و محصول بیشتر تولید می‌شود.
سیاست‌ها و برنامه‌های سازگاری با اقلیم یکی از مناسب ترین راهکارهای افزایش بهره وری آب است. در این زمینه انتقال زمان کشت به فصول پر باران روش موثری خواهد بود؛ انتقال بخشی از کشت‌ها از فصولی که هوا گرم و تبخیر بالا است به فصولی که درجه حرارات پایین تر و بارندگی بیشتر است.
با این روش بیشتر آب مورد نیاز کشت با آب باران یا همان آب سبز تامین می‌شود. خودکفایی شکر در کشور نیز بر اساس همین سیاست پیش می‌رود و نتیجه آن افزایش بهره وری این محصول تا 3 برابر بوده است. در گذشته به ازای هر مترمکعب آب 200 گرم شکر در کشور تولید می‌شد اما، اکنون با یک مترمعکب آب 600 گرم شکر تولید می‌شود. در واقع مصرف آب سه برابر کاهش یافته و تولید به همین میزان رشد داشته است.
راهکار دیگر انتقال مکان کشت است. در این روش کشت از عرصه به فضای بسته انتقال می‌یابد. با انتقال مکان کشت محصولاتی مانند سبزی و صیفی مصرف آب را می‌توان به یک دهم کاهش داد. به عبارت دیگر اگر در فضای باز 10 لیتر آب برای کشت این محصولات مصرف می‌شود این میزان در فضای گلخانه به 1 لیتر کاهش یافته می‌یابد.
تغییر شیوع کشت نیز برای کاهش مصرف آب راهکار موثر دیگر به شمار می‌رود. دراین شیوع که هم اکنون نیز در کشور مورد استفاد قرار می‌گیرد کشت نشاء جایگزین روش سنتی کشت مستقیم بذر می‌شود. در این روش با جایگزینی صنعت نشاء کاری به جای صنعت بذر کاری مصرف آب تا یک سوم کاهش پیدا می‌کند.
عملیات کم خاک ورزی یا کشاورزی حفاظتی روش دیگری در تغییر شیوع کشت است . در روش سنتی وقتی خاک را زیر رو می‌کنند بخشی از رطوب آن در مجاورت هوا از بین می‌رود در حالی که می‌توان با کشاورزی حفاظتی رطوبت خاک را تا حد زیادی حفظ کرد. در این روش با استفاده از تجهیزات و تکنولوژی روز بدون اینکه زمین را شخم زده شود، بلافاصله کشت انجام می‌شود.
راهکار دیگر برای کاهش مصرف آب استفاد از بذور زود راس یا میان راس است. با استفاده از بذور زود راس به طور مثال می‌توان مدت زمان کاشت تا برداشت یک محصول را از 120 روز به 100 روز کاهش داد . این اتفاق به این معنا خواهد بود که مصرف آب به میزان 20 روز صرفه جویی می‌شود.
استقرار و آمایش با توجه به اقلیم مناطق مختلف کشور روش دیگر برای افزایش بهره وری آب است، مانند؛ ممنوعیتی که در کشت برنج به جز در استان‌های شمالی اعمال شده است. در مناطقی که نمی توان محصولات پرآب مانند برنج را کشت کرد کشت جایگزین مناسب مانند؛ ارزن، کنجد ، کینوا و سورگوم انتخاب می‌شود.
آب مجازی مورد دیگری است که می‌توان در کاهش مصرف آب بکار گرفت. در این حوزه محصولات با آبری بالا وارد و با آبری کمتر کشت و صادر می‌شود. کارشناسان تخمین زده اند با این روش هر ساله 30 میلیارد مترمعکب آب وارد و 5 میلیارد مترمعکب آب از کشور صادر می‌شود که برآیند آن نشان می‌دهد که هم اکنون تراز تجاری آب مجازی برای کشور ما مثبت 25 میلیارد مترمکعب است.به طور مثال در این زمینه ذرت دانه ای به عنوان یک کالای آب بر وارد و در صنعت مرغداری استفاده می‌شود و با ایجاد کسب و کار و ارزش افزوده بخشی در داخل مصرف و بخشی دیگر صادر می‌شود.
به کارگیری مجموع این راهکار و روش‌ها توسط وزارت جهاد کشاورزی موجب شده با وجود کاهش بارندگی و کاهش آبی که در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد، علاوه بر 6 درصد صرفه جویی آب تولیدات کشاورزی نیز افزایش پیدا کند. به نحوی علی رغم همه پیش بینی‌های کاهش تولید توسط مراجع داخلی و بین اللملی، از سال 92 تا 97 رشد تولید اتفاق افتاده است.
پیش از بکارگیری این روش‌ها در بخش کشاورزی کشور، به ازای هر متر مکعب آب 730 گرم محصول تولید می‌شد اما اکنون به یک هزار و 300 گرم رسیده است که نشان از موفقیت ما در سازگاری با اقلیم دارد.
نظام زراعی ما دیگر متکی بر طبیعت و اقلیم نیست و دانش و مدیریت درحال حاکم شدن بر آن است . به طور مثال امسال نه تنها کاهش تولید نداشتیم بلکه رشد 7 تا 8 درصدی تولید طبق برنامه اتفاق افتاده است.
البته این موفقیت‌ها به معنای آن نیست که ما از تمام توان خود استفاده کرده ایم یا همه آنچه گفته شد تنها راهکارهای است که می‌توان بکار گرفت.
نباید فراموش کرد نمی توان در زمان کوتاه به صد در صد موفقیت رسید، طبیعی است که در حوزه ای مانند کشاورزی که ابعاد پیچیده ی اقتصادی و فرهنگی دارد سازگازی زمان برخواهد بود.
اما، آنچه مهم است؛ بر خلاف بعضی زمزمه‌ها با استفاده از این سیاست‌ها کشاورزی ایران امروز زنده و پویا است و ما توانسته ایم با استفاده از سیاست انتباط با اقلیم به مشکلات فائق آییم و با وجود افزایش 2.5 برابری جمعیت میزان تولید غذا در کشور را به 4 برابر برسانیم.
*رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت جهادکشاورزی
