باید و نبایدهای حفاظت از محیط‌زیست دریایی
یکی از مهم‌ترین کنوانسیون‌های بین‌المللی در بخش پیشگیری از آلودگی دریا، کنوانسیون جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها با نام مارپُل است که در سال ۱۹۷۳ با برگزاری کنفرانس بین‌المللی آلودگی دریا به تصویب رسید و متعاقبا توسط پروتکل۱۹۷۸ اصلاح شد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون، این مقررات دربرگیرنده منابع گوناگون آلودگی ناشی از کشتی‌ها بوده و هدف اصلی آن، حذف آلودگی عمدی محیط زیست دریا به وسیله نفت و سایر مواد مضر و کاهش تخلیه چنین موادی به صورت عمدی و یا غیرعمدی، از طریق اعمال قوانین و مقررات بر کشتی‌ها و بنادر است.
کاربرد کنوانسیون
تخلف از الزامات کنوانسیون ممنوع است و مجازات‌ها باید تحت قوانین دستگاه اجرایی کشتی متخلف صورت پذیرد. همچنین هرگونه تخلف در منطقه تحت حاکمیت هر دولت عضو ممنوع بوده و مجازات ها باید تحت مقررات همان دولت عضو صورت پذیرد. اگر تخلیه و یا آلودگی رخ دهد، هردولت عضو باید مدارک و مستنداتی که نشان دهنده تخلیه مواد مضر یا جریانی از مواد که حاوی چنین مواد مضری باشد که باعث تخلف از مفاد کنوانسیون شود، برای مرجع دریایی دولت صاحب پرچم کشتی تهیه و ارائه کند و هنگامی‌که یک دولت عضو گزارشی مبنی بر سانحه آلودگی دریافت کرد، باید بلافاصله مرجع دریایی کشتی آلوده کننده را از وقوع سانحه آلودگی مطلع کند. درصورتی که یک‌سانحه در بردارنده اثرات مضر مهمی برای محیط‌زیست باشد، دولت‌های عضو باید به سانحه رسیدگی و متخلفان به دادگاه معرفی شوند و مجازات‌ها باید به اندازه کافی محکم باشند تا از وقوع مجدد تخلف جلوگیری کنند.
ضمایم کنوانسیون مارپل شامل چند موضوع مهم می‌شود:
1. مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از نفت 2.مقررات برای کنترل آلودگی توسط مواد مایع سمی به صورت فله 3.مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط مواد مضر بسته‌بندی‌شده 4. مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط فاضلاب کشتی ها 5. مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط زباله کشتی ها 6. مقررات برای جلوگیری از آلودگی هوا ناشی از کشتی.
دولت جمهوری اسلامی ایران به سه ضمیمه ۱،۲و۵ آن در سال ۱۳۸۱ و ضمایم ۳،۴و۶ در سال ۱۳۸۸ملحق شده است و بر اساس ضمایم کنوانسیون مارپل، بنادر باید به تسهیلاتی در زمینه دریافت مواد زاید از کشتی‌ها مجهز شوند و مواد زاید مربوط به مواد نفتی و ضایعات نفتی، روغن سوخته و اسلاج، آب خن و زباله را از شناورها دریافت می کند.
مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از نفت
این ضمیمه در مورد همه تانکرهای با ظرفیت ناخالص ۱۵۰ تن و بالاتر و سایر کشتی‌ها با ظرفیت ناخالص ۴۰۰تن و بیشتر اعمال می‌شود. تخلیه مواد حاوی نفت به دریا در مناطق ویژه دریایی در هر شرایطی ممنوع و در سایر مناطق از محدودیت‌هایی برخوردار است.
کلیه نفتکش‌های با ظرفیت ناخالص ۱۵۰تن و بیشتر و سایر کشتی‌های غیرنفتکش با ظرفیت ۴۰۰تن و بیشتر باید طرح اضطراری آلودگی نفتی روی کشتی را داشته باشند.
مقررات برای کنترل آلودگی توسط مواد مایع سمی به‌صورت فله
این ضمیمه برای کلیه کشتی‌هایی که مایعات مضر به صورت فله را حمل می‌کنند اعمال می‌شود. بر اساس این ضمیمه، موادی که ممکن است باعث صدمه به محیط زیست دریایی شوند، تخلیه آن‌ها به دریا ممنوع است و باقیمانده این مواد باید به بندر تحویل داده شوند.
مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط مواد مضر بسته بندی شده
این ضمیمه برای کشتی‌هایی که حامل مواد مضر به شکل بسته بندی است، اعمال می‌شود و مواد مضر به آن دسته از مواد اطلاق می شود که بر اساس مقررات حمل کالاهای خطرناک از طریق دریا خطرناک شناخته شده باشند.
بر اساس این ضمیمه حمل و نقل مواد مضر ممنوع است؛ مگر بر اساس شرایط معین‌شده مانند موارد بسته‌بندی، علامت‌گذاری، چسب‌زنی، وجود اسناد و مدارک کافی، چیدمان کالا و محدودیت های ویژه در ارتباط با ایمنی کشتی و حفاظت از جان افراد در دریا باشد.
مقررات برای جلوگیری از آلودگی توسط فاضلاب کشتی‌ها
این ضمیمه در مورد کلیه کشتی‌ها با ظرفیت خالص ۴۰۰ تن و بیشتر و قابلیت حمل بیش از ۱۵ نفر سرنشین اعمال می شود. بر اساس این ضمیمه ،کشتی‌ها باید دارای سیستم تصفیه فاضلاب و یا سیستم آسیاب و ضدعفونی یا مخازن نگهداری فاضلاب باشند.
مقررات برای جلوگیری از آلودگی ناشی از زباله کشتی‌ها
این ضمیمه در مورد کلیه کشتی ها، شناورها، سکوهای حفاری ثابت و یا شناور اعمال شده و تخلیه زباله به دریا ممنوع است. زباله به معنای تمامی انواع زایدات خوراکی، داخلی و عملیاتی، تمامی اقلام پلاستیکی، بقایای بار، روغن آشپزی، تجهیزات صیادی و لاشه‌های حیوان ایجاد شده درطی فعالیت عادی کشتی است که باید به صورت مداوم یا ادواری تخلیه شود، به جز موادی که در سایر ضمایم این کنوانسیون تعریف یا فهرست شده‌اند. زباله، ماهی‌های تازه یا تکه‌های آن که درنتیجه فعالیت‌های صیادی در طول سفر یا فعالیت‌های پرورش ماهی نیازمند حمل ماهی‌هایی مانند سخت‌پوستان برای قرارگرفتن در تسهیلات پرورش یا حمل ماهی‌هایی مانند سخت‌پوستان از تسهیلات پرورش به ساحل برای پردازش، ایجاد می‌شوند، شامل نمی‌شود.
مقررات برای جلوگیری از آلودگی هوا ناشی از کشتی
ضمیمه ششم ،شامل الزامات کنترلی در خصوص مواد کاهنده لایه ازن، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، ترکیبات معدنی فرار ناشی از بارگیری مواد نفتی، گازهای ناشی از سوزاندن مواد در کوره کشتی، تسهیلات دریافت مواد زاید در بنادر و کیفیت‌سوخت مصرفی کشتی‌ها بوده و هرگونه انتشار عمدی این مواد ممنوع است. براساس ضمیمه ۶ کنوانسیون مارپل، کلیه کشتی‌ها از سال۲۰۲۰ میلادی باید از سوخت کشتی با میزان سه‌ونیم‌درصد گوگرد استفاده کنند.
مناطق کنترل انتشار
مناطقی که لازم است در آن برای جلوگیری، کاهش و پایش آلودگی هوا از اکسیدهای نیتروژن یا اکسیدهای گوگرد و ذرات ریز یا هر سه نوع انتشار ذکر‌شده که وجود آن ها اثرات منفی بر سلامتی انسان و محیط زیست دارد، اقدامات اجباری خاصی برای انتشار ناشی از کشتی ها تصویب شود.
این مناطق شامل منطقه دریایی نزدیک سواحل ایالات متحده آمریکا و کانادا در اقیانوس آرام، منطقه دریایی نزدیک سواحل ایالات متحده آمریکا، کانادا و فرانسه در اقیانوس اطلس و ساحل ایالات متحده آمریکا در خلیج مکزیک است.
مناطق ویژه دریایی
منطقه ویژه دریایی (Special Area) و منطقه ویژه حساس دریایی (Particulary Sensitive Sea Area) نخستین بار توسط کمیته حفاظت محیط زیست دریایی، سازمان بین المللی دریانوردی در سال ١٩٧٨ مطرح شد. بحث و تبادل نظر درباره موضوعات مذکور از سال ١٩٨٦ تا سال ١٩٩١ منجر به تدوین و تصویب دستورالعمل انتخاب مناطق ویژه و تعیین مناطق ویژه حساس دریایی با تکیه بر دلایل اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و علمی و با تاکید برآسیب پذیری و حساسیت آن‌ها در برابر فعالیت‌های دریانوردی بین‌المللی شد. درسال ١٩٧١، سازمان آموزش علمی و فنی ملل متحد (یونسکو) اقدام به معرفی ذخیره‌گاه های کره زمین در قالب برنامه انسان و کره مسکون کرد.
کنوانسیون حقوق دریاها (Montego Bay,۱۹۸۲) این حق را برای دولت های ساحلی فراهم کرده است تا با ارائه جزییات، به‌طور واضح مناطق ویژه (حساس) دریایی در ناحیه انحصاری- اقتصادی خود را تعیین کنند.
از نظر این کنوانسیون مناطق ویژه، مناطقی است که به لحاظ دلایل فنی شناخته شده در ارتباط با شرایط اقیانوسی، اکولوژیکی، ترافیک دریایی و نیز به دلیل بهره برداری و حفاظت از منابع در آن‌ها، مراعات اقدامات خاص به منظور جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها ضروری است.
لازم الاجراشدن مقررات مناطق ویژه دریایی در خلیج فارس و دریای عمان
در سال ١٩٧٣ در هنگام تصویب کنوانسیون بین المللی پیشگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها(مارپل) منطقه خلیج فارس و دریای عمان به دلیل محدودیت شدید در جابه‌جایی و تعویض آب، شرایط اکولوژیک ارزشمند و تردد تعداد زیاد کشتی در آن، به عنوان یکی از معدود مناطق ویژه دریایی آب‌های زمین که نیازمند اجرای مقررات ویژه جلوگیری از تخلیه مواد زائد برای حفاظت از محیط زیست دریایی است، تعیین شد. در آن زمان، علی‌رغم تصویب مقررات ویژه برای منطقه خلیج فارس و دریای عمان، اجرای این مقررات موکول به الحاق همه کشورهای منطقه به کنوانسیون مارپل و ایجاد تسهیلات دریافت مواد زاید از کشتی‌ها به میزان کافی در بنادر شد. اقدامات اولیه برای الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون مارپل ٧٨/٧٣ که از حدود دو دهه قبل توسط سازمان بنادر و دریانوردی آغاز شده بود، در پنجم مرداد ۱۳۸۱ با صدور اعلامیه سازمان بین المللی دریانوردی به ثمر نشست و زمینه اجرای مقررات کنوانسیون از جمله مقررات مربوط به تخلیه مواد زاید در منطقه ویژه آب‌های جنوبی کشور ایجاد شد. با این حال اعمال الزامات تخلیه در تمامیت آب‌های منطقه ای، به علت عدم الحاق سایر کشورهای منطقه (تا آن زمان فقط دو کشور از میان هشت کشور منطقه به عضویت مارپل وارد شده بودند) به کنوانسیون مذکور و عدم وجود تسهیلات دریافت زایدات کشتی‌ها به میزان کافی مورد اجرا قرار واقع نشد. در پی انجام یک پروژه 10 ساله منطقه ای برای اجرای الزامات کنوانسیون مارپل تحت نظارت سازمان منطقه ای راپمی و با همکاری برنامه همکاری‌های فنی سازمان بین المللی دریانوردی، سایر کشورهای منطقه نیز یکی پس از دیگری به عضویت کنوانسیون وارد شدند. در اثنای تلاش برای عضویت، دولت ها اقدام به تجهیز بنادر خود به تسهیلات کافی برای دریافت و پردازش مواد زاید کشتی‌ها مطابق با ضمایم اول و پنجم کنوانسیون مارپل کردند. به دنبال ایجاد شرایط لازم برای اجرای الزامات کنوانسیون مارپل در رابطه با منطقه ویژه، کمیته حفظ محیط زیست دریایی سازمان بین المللی دریانوردی در پنجاه‌و‌ششمین نشست خود در تاریخ ٢٢ تیر ١٣٨٦، منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان را به‌عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام و مطابق مفاد ضمیمه اول و پنجم مارپل، الزامات منطقه ویژه از تاریخ اول آگوست ٢٠٠٨ میلادی مطابق با ١١ مرداد ١٣٨٧ لازم‌الاجرا شد. اعمال الزامات منطقه ویژه به دولت های ساحلی این مناطق اجازه می‌دهد تا از استانداردهای سخت تر وضع شده در کنوانسیون به منظور پیشگیری از آلودگی محیط زیست دریایی در این مناطق استفاده کنند. بر اساس معیارهای تعیین‌شده توسط سازمان بین‌المللی دریانوردی، مناطقی به عنوان منطقه ویژه دریایی انتخاب می‌شوند که در آن‌ها امکان تجمع و بقای مواد مضر برای مدت‌های طولانی وجود داشته و شرایط اکولوژیکی منطقه، نشان‌دهنده ضرورت حفاظت و حمایت از اکوسیستم زنده و زیستگاه ها باشد. همچنین در چنین مناطقی ترافیک دریایی شناورها باید به اندازه ای زیاد باشد که مقررات متعارف و معمول نتواند متضمن حفاظت از محیط زیست دریایی در آن‌ها شود. در حال حاضر علاوه بر منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان، تعداد ٩ منطقه دیگر شامل دریای مدیترانه، دریای بالتیک، دریای سیاه، دریای سرخ، خلیج عدن، قطب جنوب، آب‌های شمال اروپا و آب های ساحلی عمان در دریای عرب و آب‌های جنوب آفریقای جنوبی در نقاط مختلف آب‌های زمین به عنوان منطقه ویژه دریایی نام‌گذاری شده اند. منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان دارای زیستگاه‌های حساس دریایی از جمله جنگل های حرا و آبسنگ‌های مرجانی، خورها و خلیج های متعدد گونه های با ارزش از ماهیان سطحی زی، میگوها، لاک پشت ها، پستانداران دریایی مانند دولفین ها و پرندگان با ارزش مهاجر و بومی مانند حواصیل، باکلان، فلامینگو، عقاب ماهیگیر است.به دلیل تردد سالانه حدود ٤٠٠٠٠ فروند کشتی اقیانوس‌پیما (که حدود ١٧٠٠٠ فروند از آن‌ها نفت خام منطقه را به سراسر جهان منتقل می‌کنند) و فعالیت‌های گسترده استخراج منابع نفتی از بستر دریا، سازمان بین‌المللی دریانوردی بنا به تقاضای دولت‌های ساحلی، توافق کرد که از این پس مقررات ویژه ای به منظور پیشگیری از آلودگی در منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان به مورد اجرا گذاشته شود. اجرای این مقررات در منطقه ویژه دریایی اقدامی موثر برای حفاظت از محیط زیست ارزشمند خلیج فارس و دریای عمان است.
