بدترین شکل تعطیلات پاییزی

در واقع مقایسه شاخص روزهای تعطیل و روزهای پس از تعطیلی مدارس با یکدیگر،‌ مویدی بر این فرضیه کارشناسان محیط زیست است که با توجه به انباشت آلودگی در جو تهران، تعطیلی موردی و ناپیوسته، عملا موجب کاهش چشمگیر حجم ذرات آلاینده هوا در جو نشده و این مدعا را اثبات می‌کند که هیچ رابطه مستقیمی میان تعطیلات بی‌قاعده و نامنظم با کاهش آلودگی هوا وجود ندارد. این در حالی است که از ابتدای امسال تاکنون، دولت سه مصوبه مهم درباره آلودگی هوای تهران و سایر کلان‌شهرها داشته که بین زمین و هوا معلق مانده و به نتیجه اجرایی خاصی نرسیده است. هر سه مصوبه مذکور مرتبط با کاهش ساعات کار و تحصیل در پایتخت و دیگر کلان‌شهرها با هدف کاهش آلودگی هوا بوده است که اگر به مرحله اجرا رسیده بود، کیفیت هوای زمستان امسال به لحاظ شدت آلودگی به مراتب بهتر از وضعیت کنونی بود. به این ترتیب امسال هم تعطیلی موردی و ناکارآمد مدارس مقاطع تحصیلی گوناگون از سر ناچاری در 6 روز غیرمتوالی که طی روزهای سپری شده از نیمه سرد سال اعمال شده، به دلیل بی‌عملی مسوولان متولی کنترل آلودگی هوا عملا جایگزین تعطیلات پاییزه سازمان‌یافته شد و نتوانست انباشت آلاینده‌های هوا را مغلوب کند.

 این طور به نظر می‌رسد که در بحث تعطیلی مدارس، دولت به جای اینکه از طریق «مقابله برنامه‌ریزی شده» برای کاهش آلودگی هوا برنامه‌ریزی کند و تصمیم بگیرد، به تصمیمات مقطعی و از سر اجبار و ناچاری اتکا کرده است که آمارها نشان می‌دهد کمترین اثر را در کاهش آلودگی هوا دارد. نخستین مصوبه مهم دولت مربوط به اواخر بهار امسال بود که هیات دولت با تصویب یک برنامه جامع 27 ماده‌ای موسوم به «کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها»، برای نخستین بار موضوع «اصلاح و تنظیم مجدد تقویم تعطیلات کشور» را رسما در دستور کار قرار داد. به گزارش دنیای اقتصاد، بر اساس این مصوبه هفت وزارتخانه و دو سازمان زیرمجموعه نهاد ریاست جمهوری، موظف شدند با تشکیل یک کارگروه از نیمه شهریور ماه امسال، مطالعه مفصل برای «کاهش ایام و ساعات کار و تحصیل در طول هفته» را آغاز کنند و نتایج مطالعات را حداکثر ظرف سه ماه، برای تصمیم‌گیری و اقدام نهایی به هیات دولت ارائه دهند. کارگروه مذکور همچنین مکلف شد بسته «مدیریت تقاضای سفر» با هدف کاهش سفرهای درون‌شهری بابت کاهش ترافیک و آلودگی هوای شهرهای بزرگ ارائه کند. برای این منظور، «کاهش ایام کار هفته در کلیه دستگاه‌های دولتی و نهادهای عمومی» و همچنین «کاهش روزها و ساعات تحصیلی مدارس» به صراحت از جانب هیات دولت در متن مصوبه قید شد. دومین تصمیم دولتی در این رابطه را نیمه شهریورماه، کارگروه ساماندهی تعطیلات که مسوولیت آن با سازمان حفاظت محیط زیست است و طبق مصوبه دولت تشکیل شده، اتخاذ کرد. نتیجه تشکیل جلسات این کارگروه، مطرح شدن پیشنهاد تعطیلات دوهفته‌ای مدارس در انتهای پاییز و ابتدای زمستان در ازای کاهش دوهفته‌ای تعطیلات تابستانی مدارس بود؛ چراکه از اواخر پاییز اغلب کیفیت هوا به دلیل پدیده وارونگی هوا دچار افت شدید می‌شود و از این رو کارگروه مذکور برای جلوگیری از قرار گرفتن دانش‌آموزان در معرض آلودگی از یکسو و کاهش سفرهای درون‌شهری و کنترل حجم آلاینده‌های هوا از سوی دیگر، بررسی پیشنهاد تعطیلات دوهفته‌ای مدارس را در دستور کار قرار داد. این پیشنهاد تنها خبر و تصمیم اولیه‌ای بود که از محتوای جلسات کارگروه مذکور حاصل شد اما به جایی نرسید و ثمره‌ای برای مهار آلودگی هوا نداشت.

سومین مصوبه را هیات دولت در جلسه 25 آبان‌ماه گذراند که طی آن پیشنهاد «اصلاح تقویم آموزشی کشور» مورد تایید قرار گرفت و به همین منظور «لایحه لغو قانون بازگشایی مدارس در اول مهرماه هر سال» با درخواست قید دو فوریت برای طرح در مجلس شورای اسلامی تصویب و همزمان مقرر شد وزارت آموزش و پرورش «طرح تقویم جدید تقویم آموزشی کشور» را با رویکرد افزایش کارآیی و بهره‌وری سیستم آموزشی توأم با حفظ سلامت جسم و روان دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی و توزیع تعطیلات مدارس در طول سال با توجه به خصوصیات اقلیم مناطق مختلف کشور تهیه و پس از تایید کارگروه کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها برای تصویب نهایی به هیات وزیران ارائه کند تا در قالب لایحه به مجلس برود. با این حال هر سه این تصمیمات دولتی که ناظر بر بازتنظیم تعطیلات ادارات و مدارس و نیز گنجاندن تعطیلات دو هفته پاییزی به‌صورت ثابت و منظم در تقویم کشور بود، به دلیل عدم همراهی بدنه دولت معلق ماند و در روزهای آلوده امسال، بازهم تعطیلات موردی مدارس جایگزین تعطیلات سازمان یافته شد. در این میان برخی از دستگاه‌های متولی اصلی آموزش در دولت، چنین نگاهی دارند که موضوع تعطیلات پاییزه مدارس صرفا باید از کانال وزارت آموزش و پرورش پیش برود، در حالی که این موضوع ناشی از دغدغه زیست‌محیطی و کاهش آلودگی هوا بوده و در نتیجه باید متولیان زیست‌محیطی دولتی و شهری این موضوع را دنبال کنند. بنابراین نگاه سازمان‌یافته و کاملی نسبت به موضوع تعطیلات و تاثیر آن بر کاهش پایدار آلودگی هوا هنوز در دولت شکل نگرفته است.

تاثیر ناچیز تعطیلات نامنظم مدارس

از ابتدای پاییز امسال تاکنون با تصویب کمیته اضطرار آلودگی هوا، مدارس تهران در مقاطع تحصیلی گوناگون مجموعا 6 روز تعطیل شده است که اگر این میزان تعطیلی با برنامه‌ریزی قبلی و به‌صورت متوالی و سازمان یافته معادل دست‌کم یک هفته رخ داده بود، حجم قابل توجهی از آلودگی هوا ناشی از انباشت آلاینده‌ها در آسمان پایتخت تصفیه می‌شد. غفلت و کم‌کاری دستگاه‌های دولتی در قبال مصوبات عمل نشده مذکور نه تنها فایده‌ای برای کنترل آلودگی هوا نداشت بلکه یک آسیب تحصیلی نیز به دنبال داشت، به این معنا که اگر تعطیلات پاییزه تصویب و عملیاتی شده بود، در ازای آن 15 روز از تعطیلات تابستانی دانش‌آموزان کاسته می‌شد اما با این مدل تعطیلی موردی و نامنظم که از سر ناچاری رخ می‌دهد، عملا تعداد روزهای تحصیلی،‌ بدون جبران کاهش یافت.

از سوی دیگر تعطیلات اعمال شده با تصمیم کمیته اضطرار آلودگی هوا دو هدف را دنبال می‌کند که هیچ‌یک از آنها محقق نشده است. هدف اول «کاهش تقاضای سفرهای درون‌شهری» به منظور کاهش حجم آلاینده‌های هوا است که با تعطیلی ناپیوسته و موردی آن هم بدون تعطیلی ادارات، تاثیر آن عملا بسیار جزئی و ناچیز است. دومین هدف از تعطیلی مدارس، تضمین سلامت دانش‌آموزان به ویژه در مقاطع حساس پیش‌دبستانی و دبستان است اما بررسی ها نشان می‌دهد، افت حجم آلاینده‌های هوا در روزهای بعد از تعطیلی مدارس اندک بوده و در تمام 6 مورد تجربه شده امسال، کیفیت هوا فردای تعطیلی مدارس همچنان ناسالم برای گروه‌های حساس (با شاخص بیش از 100 واحد) بوده است. به‌عنوان مثال تعطیلی مدارس در چهارم دی‌ماه توانست شاخص کیفیت هوا را در پنجم دی تنها 11 واحد بهبود ببخشد و از 154 به 143 کاهش دهد.

این موضوع را می‌توان با فرضیه کارشناسان محیط زیست مبنی بر اینکه علت اصلی آلودگی هوای تهران، انباشت آلاینده‌ها بوده و باید برای آن چاره‌جویی شود، تحلیل کرد. کارشناسان معتقدند مهار آلودگی هوا نیازمند تعطیلات متوالی برای تخلیه آلاینده‌ها از جو است و یک روز تعطیلی موردی، اثربخشی چندانی در بهبود کیفیت هوا نخواهد داشت، بلکه یک تعطیلات منظم، پیوسته و سازمان‌یافته می‌تواند با کاهش چشمگیر حجم سفرهای درون‌شهری، در این زمینه موثر واقع شود. بررسی شاخص کیفیت هوا در یک هفته نیمه‌تعطیل تهران در آذرماه نشان می‌دهد حتی تعطیلاتی که پیوستگی کامل نداشته باشد نیز حریف آلودگی هوای شهر نمی‌شود. تعطیلات رسمی دوشنبه هشتم و چهارشنبه دهم آذرماه امسال سبب شد یک بازه پنج روزه از 8 تا 12 آذر تقریبا تعطیل و کاهش حجم سفرهای درون‌شهری محقق شود. اما شاخص در این دو روز تعطیل به ترتیب 126 و 152 بوده و عملا تهرانی‌ها حتی در تعطیلاتی که پیوستگی کامل نداشت، باز هم هوای ناسالم تنفس کردند. این گزاره موید دیگری بر این مدعا است که تعطیلات پیوسته راه حل اصولی مهار انباشت آلودگی هوا است. جالب اینکه حتی بارش باران در پایان این ایام یعنی روز جمعه 12 آذرماه نتوانست هوای پایتخت را «سالم» کند؛ چراکه پدیده‌های جوی نیز الزاما به تخلیه انباشت آلودگی هوا منجر نخواهد شد.

از طرفی با تصمیمات کمیته اضطرار آلودگی هوا تاکنون بیش از یک‌هفته تحصیلی (پنج روز شامل شنبه تا چهارشنبه) تعطیل شده است اما به دلیل اینکه ناگهانی، تصادفی و غیرپیوسته بوده، تاثیر زیادی در کاهش آلودگی هوا نداشته است. شاید عنوان تعطیلی دو هفته‌ای مسوولان امر را قدری محافظه‌کار کرده باشد در حالی که با توجه به تعطیلی پنج‌شنبه مدارس ابتدایی و اختیاری بودن این روز در مقاطع متوسطه، عملا با اعمال 10 روز تعطیلی، این تصمیم قابل تحقق است. بررسی آمارهای شاخص کیفیت هوا نشان می‌دهد وضعیت آلودگی هوا در طول سه ماه اخیر هرچه پیش رفته‌ایم، بدتر شده است؛ به نحوی که در هیچ‌یک از روزهای مهرماه وضعیت «قرمز» نبوده اما در آبان‌ماه سه روز، در آذرماه دو روز و 20 روز سپری شده از دی‌ماه چهار روز وضعیت قرمز بر هوای تهران حاکم بوده است. در مقابل شمار روزهای سالم روندی نزولی را طی کرده و در مهرماه 28 روز، در آبان‌ماه 14 روز، در آذرماه 15 روز و در 20 روز نخست دی‌ماه، هفت روز بوده است. همچنین تنها در روزهای سپری شده از دی‌ماه 13 روز ناسالم برای گروه‌های حساس و عموم مردم با شاخص بین 100 تا 200 را پشت سر گذاشته‌ایم، در حالی که این میزان در مهرماه تنها دو روز بوده است.

سهم منابع متحرک از آلاینده‌های منتشر شده در جو پایتخت 85 درصد است که عمدتا از سوی وسایل نقلیه موتوری تولید می‌شود. سالانه حدود 700 هزار تن آلاینده در آسمان پایتخت منتشر می‌شود که اگرچه غلظت ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون (5/ 2 PM) نسبت به پنج ذره آلاینده دیگر کمتر است اما عوارض و اثر مخرب آن بر سلامت شهروندان بسیار جدی‌تر است به نحوی که با نفوذ این ریزذرات به قسمت‌های تحتانی سیستم تنفسی، میزان بروز عفونت‌های دستگاه تنفسی، اختلالات قلبی و التهاب ریوی افزایش خواهد یافت.

بر اساس تازه‌ترین آمار سازمان بهداشت جهانی، 36 درصد از مرگ و میر ناشی از سرطان ریه، 35 درصد از مرگ و میر ناشی از انسداد مزمن ریه، 34 درصد از مرگ و میر ناشی از سکته مغزی و 27 درصد از مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی، از آلودگی هوا نشات می‌گیرد.

آلودگی هوای تهران در نیمه دوم سال عمدتا از انباشت آلودگی هوا نشات می‌گیرد به‌نحوی که بخش زیادی از آلاینده‌های هوا پس از سپری شدن یک روز ناسالم، به‌خاطر شرایط پایدار جوی و نیز کاهش دمای هوا و در نتیجه بروز پدیده وارونگی هوا (اینورژن) در جو باقی می‌ماند. به عبارت دیگر، با سرد شدن هوا چرخه صعود هوای کثیف به لایه‌های بالایی جو و انتقال هوای تمیز به لایه‌های پایین، عملا متوقف می‌شود و در نتیجه انباشت آلودگی به‌ویژه در روزهایی که وزش باد وجود ندارد، به اوج خود می‌رسد. از سوی دیگر در نیمه دوم سال حتی فضای سبز تهران نیز به دلیل انباشت آلودگی روی شاخ و برگ درختان به حالت «نیمه مرگ» درآمده و کارکرد تصفیه‌کنندگی هوا را تقریبا از دست می‌دهد. در این شرایط تنها چیزی که می‌تواند آلودگی هوا را به شکل اصولی و موثر مهار کند، پیش‌بینی تعطیلی پاییزه است که در بسیاری از کشورها نیز تجربه شده است. البته این ایده هم در صورتی تاثیر کافی خواهد داشت که توام با تعطیلی کلیه ادارات باشد تا با توقف موقتی فعالیت‌های روزانه گوناگون، امکان سفرهای برون‌شهری و تخلیه بخشی از جمعیت از کلان‌شهرها فراهم شود. به این ترتیب هم انباشت آلودگی تخلیه خواهد شد و هم جمعیت شهری از معرض آلودگی هوا دور می‌شوند. پیش‌بینی بازه دو هفته‌ای برای این تعطیلات نیز سبب جلوگیری از بروز معضلات دیگری همچون ترافیک جاده‌ای خواهد شد چراکه شهروندان انتخاب‌های متعددی برای روزهای سفر و بازگشت به تهران خواهند داشت. بررسی ها نشان می‌دهد تعطیلات نامنظم کنونی که به دنبال آلودگی هوا رخ می‌دهد نیز از قاعده خاصی به لحاظ وجود رابطه میان شدت آلودگی هوا و اعلام تعطیلی، پیروی نمی‌کند. در واقع می‌توان قاعده مشخصی منظور کرد که اگر شاخص کیفیت هوا از حد مشخصی فراتر رفت، مقاطع تحصیلی یا ادارات تعطیل اعلام شوند اما نگاهی به شاخص کیفیت هوا در طول سه ماه گذشته نشان می‌دهد در برخی موارد شاخص روزهایی که تعطیل شده، کمتر از روزهایی است که با وجود غلظت بالای آلاینده‌ها، تعطیل اعلام نشده است! به‌عنوان مثال شاخص کیفیت هوا در روز یکشنبه 23 آبان‌ماه 154 واحد اعلام شد و این در حالی است که روزهای سه‌شنبه 25 آبان و یکشنبه 19 دی، مدارس در حالی تعطیل شد که شاخص کیفیت هوا به ترتیب 146 و 142 واحد بوده است. هرچند این فرضیه وجود دارد که ممکن است پیش‌بینی‌های هواشناسی درباره میزان ناپایداری جوی در روز ‌آتی، موجب خودداری از اعلام تعطیلی روزهایی همچون 23 آبان‌ماه شده است، اما تجربه نشان می‌دهد دقت این پیش‌بینی‌ها به اندازه‌ای نیست که بتواند میزان آلودگی هوا را به قدر نزدیک به صحت پیش‌بینی کند بنابراین لازم است برای این تعطیلات موردی و نامنظم نیز قاعده مشخصی تعریف شود.

برای مشاهده تصویر در اندازه اصلی روی آن کلیک کنید.