اقتصاد آنلاین – سیده زهرا محمودی؛ بشر همواره در طول تاریخ با بحران‌های زیادی درگیر بوده است؛ برخی از این بحران‌ها از ابتدا تاکنون وجود داشته و برخی دیگر نیز با پیشرفت تکنولوژی و... ایجاد شده‌اند؛ بحران آب و برق، دو مورد از جدی‌ترین بحران‌هایی هستند که کشور در سال‌های اخیر با آن درگیر شده و در صورتی که برای مدیریت آن‌ها چاره‌ای اندیشیده نشود، خطراتی جدی کشور را در معرض تهدید قرار خواهد داد.
وقتی شرایط طبیعی و سومدیریت‌های انسانی بحران می‌آفریند
کمبود آب، یکی از مهم‌ترین اخباری است که هر ساله از رسانه‌های مختلف به گوش می‌رسد و راهکارهایی نیز برای کنترل و کاهش مصرف ارایه می‌شود؛ اما با این وجود هنوز هم این مشکل جدی‌تر از قبل بخش‌های مختلف خانگی، صنعتی، کشاورزی و... را تهدید می‌کند؛ اگر بخواهیم به صورت ریشه‌ای به مساله کمبود آب در ایران اشاره کنیم، باید نگاهی به پدیده‌ای به نام خشکسالی داشته باشیم.
خشکسالی یکی از جدی‌ترین و زیانبارترین مخاطرات طبیعی بوده که از ابتدای شکل‌گیری جوامع انسانی با انسان‌ها همراه بوده و تنها مربوط به سال‌های اخیر، افزایش مصرف آب و... نیست و البته در اینجا باید ذکر کرد که این پدیده در طول تاریخ افراد زیادی را نیز درون خود بلعیده است؛ هرچند خشکسالی می‌تواند در درجات گوناگون در همه جا رخ دهد اما برخی از مناطق به دلیل اقلیم خاص جغرافیایی بیش از سایر مناطق در معرض این خطر قرار دارند.
حال باید بدانید ایران یکی از کشورهایی است که شدیدا در معرض خطر خشکسالی قرار داشته و در شرایطی که متوسط بارش جهانی ۸۶۰میلیمتر است، این رقم در ایران به چیزی حدود ۲۵۰میلیمتر می‌رسد و به بیانی دیگر متوسط بارندگی در ایران، یک سوم متوسط جهانی است؛ در نتیجه ایران جزء کشورهای خشک و نیمه خشک جهان محسوب می‌شود و بدین سبب بسیاری از شهرها و استان‌ها در معرض خطر جدی خشکسالی قرار دارند.
همچنین مطابق با یکی از گزارش‌های ناسا، بین ۴۵کشوری که در معرض خشکسالی قرار دارند، ایران رتبه چهارم را داراست. ناسا در این گزارش وقوع خشکسالی را تا ۳۰سال آینده در کشور هشدار می‌دهد؛ اما آنچه توجه به پدیده خشکسالی را حائز اهمیت می‌کند، بحران آب و در پی آن بحران برق و نیز سایر مخاطراتی است که این دو بحران به دنبال دارند.
چرا خشکسالی داریم؟
همانطور که گفته شد، بخشی از خشکسالی ایران به دلیل شرایط اقلیمی خاص کشور و در نتیجه جغرافیای طبیعی کشور است؛ اما شرایط جغرافیایی تنها دلیل خشسکالی نیست و اقداماتی دیگر از سوی انسان‌ها نیز این بحران را تعمیق می‌بخشد. در بین علل انسانی که سبب وقوع خشکسالی می‌شود، می‌توان به عواملی چون رشد جمعیت، سوء مدیریت، کاهش پوشش گیاهی و مراتع، کشاورزی نادرست و... اشاره کرد؛ به بیانی دیگر می‌توان گفت هرچند بخشی از خشکسالی موجود در ایران طبیعی است اما سوء مدیریت و استفاده غلط از منابع و... به تعمیق این بحران در کشور انجامیده است.
بحرانی در پی بحران
باتوجه به آنچه ذکر شد، بحران آب یکی از مهم‌ترین خطراتی است که خشکسالی با خود در پی دارد؛ اما این پایان ماجرا نیست و بحران آب خود شروعی بر دیگر بحران‌هاست که در سال‌های اخیر نیز مصداق‌های زیادی از آن مشاهده شد. یکی از اساسی‌ترین بحران‌هایی که در پی بحران آب ایجاد می‌شود، مشکل تامین برق در نیروگاه‌های آبی است؛ چراکه کمبود آب و خشکسالی سب کاهش آب پشت سدها شده و این امر مشکلی بر سر راه نیروگاه‌های آبی و نیز تولید برق است.
براساس اطلاعات موجود در سال۹۷، حدود ۸۱درصد از برق کشور در نیروگاه‌های حرارتی و ۱۵درصد نیز در نیروگاه‌های برق آبی تامین می‌شود و این مساله نشانگر اهمیت آب در تامین برق کشور است و بحران آب علاوه بر مشکلاتی که در بخش کشاورزی و... به همراه دارد، تامین برق را نیز دچار مشکل خواهد کرد و در نتیجه مشکل تامین برق، نه تنها بخش کشاورزی و... با مشکل مواجه می‌شود، صنایع نیز محکوم به تعطیلی خواهند شد؛ در سال‌های اخیر نیز خاموشی‌های متعدد، مشکلات زیادی را هم در بخش خانگی و هم در بخش صنعت ایجاد کرد که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
چرا هر ساله با بحران برق روبه‌رو هستیم؟
خاموشی یکی از مسایلی است که هرساله و در تمام فصول مشکلات زیادی را هم در بخش صنعت و هم در بخش خانگی به همراه دارد؛ در بخش صنعت، خاموشی‌های متعدد، تولید را با مشکل روبه‌رو کرده و این مشکلات خسارات زیادی نیز به صنایع وارد خواهد کرد و تعدیل نیرو و تعطیلی از پیامدهای اجتناب ناپذیر این خسارات خواهند بود؛ از سویی دیگر خاموشی در بخش خانگی نیز مشکلات زیادی اعم از خراب شدن وسایل برقی، مشکلات آسانسور و باز نشدن درب و... به دنبال دارد و این مسایل هشداری بر مدیریت این بحران است؛ اما علت خاموشی‌های متعدد چیست؟
هر چند در وقوع خاموشی‌ها نمی‌توان به یک یا چند علت اشاره کرد و علل بسیار زیادی در ایجاد این خاموشی‌ها نقش دارند، از مدیریت نامناسب گرفته تا عدم توسعه زیرساخت‌ها و تجهیزات قدیمی، اما در این میان می‌توان به دو عامل اصلی و کلیدی یعنی مصرف بالا و عدم سرمایه‌گذاری در این بخش اشاره کرد.
یارانه‌های پنهان؛ مشوق مصرف
یکی از دلایل مهمی که سبب بحران آب و برق کشور شده است، مصرف بالا در بخش خانگی و صنعت است؛ براساس آمار آژانس بین‌المللی سرانه مصرف برق در ایران حدود ۲برابر مصرف جهانی است و یا در بخش آب سرانه مصرف ایران حدود ۲۲۴میلی‌لیتر به ازای هر نفر است و این در حالی است که در بسیاری از کشورها این رقم بسیار پایین‌تر است. اما علت این موضوع چیست؟
در پاسخ به این سوال مهم‌ترین علت، پرداخت یارانه‌های انرژی در ایران است؛ بر اساس آخرین آمار، ایران نخستین کشور جهان در حوزه پرداخت یارانه‌های انرژی است. یارانه‌های انرژی یارانه‌هایی است که به صورت پنهان پرداخت می‌شود؛ در واقع مبلغی به صورت مستقیم به حساب فرد واریز نمی‌شود اما فرد انرژی را در حوزه‌های مختلف چون نفت، گاز، بنزین، آب، برق و... با قیمتی کمتر دریافت می‌کند و این موضوعی است که سبب افزایش سرانه مصرف در ایران شده است؛ به عبارتی دیگر در سایر کشورها، تعرفه بالا انرژی خود عاملی بازدارنده جهت کاهش مصرف محسوب می‌شود اما در ایران چنین نیست و قیمت پایین انرژی خود مشوقی بر مصرف بالاست.
برای مثال در سال ۹۷برای آب۶۲ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت شده است؛ از این مقدار ۴۲درصد مختص به بخش خانگی شهری، ۳۹درصد به بخش کشاورزی و ۱۹درصد به بخش خانگی روستایی بوده است و یا بر اساس آمار منتشرشده توسط آژانس بین‌المللی در سال۲۰۱۹، یارانه برق در ایران ۵۲میلیارد دلار بوده است که این رقم ۶۰درصد از کل یارانه‌های پنهان ایران در بخش انرژی بوده است.
یارانه انرژی؛ یارانه‌ای ضد انرژی‌ها
آنچه گفته شد، حاکی از اهمیت پرداخت این یارانه در افزایش مصرف است؛ باوجود اینکه یارانه‌ها برای حمایت از اقشار صعیف جامعه پرداخت می‌شود، اما یارانه انرژی به این قشر نمی‌رسد و تنها ثروتمندان هستند که از این یارانه بهره‌مند می‌شوند و علاوه بر اینکه یارانه انرژی هزینه‌های بسیار بالایی را بر بودجه کشور تحمیل می‌کند و کسری بودجه‌های بالا و تورم دنبال دارد، از سویی دیگر موجب افزایش مصرف شده و بحران‌های جدی در بخش آب و برق و سایر انرژی‌ها را نیز به همراه خواهد داشت.
در واقع این یارانه با هدف حمایت از اقشار ضعیف و... پرداخت می‌شود، اما در نهایت نه تنها از طریق ایجاد تورم و کسری بودجه، شرایط را برای این قشر سخت می‌کند، سبب هدر رفت منابع انرژی با افزایش مصرف و در نهایت مشکل در تولید و تامین انرژی خواهد شد.
سرکوب تولیدکننده به جای حمایت از مصرف‌کننده
باتوجه به آنچه پیشتر عنوان شد، بحران در بخش برق به علل مختلفی ایجاد می‌شود؛ یکی از دلایل مصرف بود و موضوع دیگر به عدم سرمایه‌گذاری برای توسعه زیر ساخت‌ها و... در این بخش باز می‌گردد؛ باتوجه به پرداخت یارانه‌های انرژی قیمت سرکوب شده و تولیدکنندگان نیز انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در این بخش ندارند و از این رو بحران برق نتیجه‌ایست که شاهد آن خواهیم بود.
بنابراین شاید بحران انرژی یکی از مهم‌ترین مسایلی باشد که باید مورد توجه دولت قرار گیرد؛ تصمیمات اشتباه در این بخش و ادامه سیاست‌های غلطی چون یارانه‌های انرژی و... نه تنها سبب کسری بودجه و تورم می‌شود، بلکه تامین انرژی را نیز با مشکل روبه‌رو خواهد کرد و این مشکلات ممکن است نتایجی غیرقابل جبران به جامعه تحمیل کند.
