همین امر راه را برای واردات باز کرده است؛ وارداتی که کماکان با اما و اگرهای زیادی همراه است. در این گزارش ابتدا به ارائه آمار و ارقام مربوط به تولید، واردات و مصرف این ماده خوراکی و در ادامه ضمن گفت وگو با دو تولیدکننده برنج به بررسی کسب وکار در این حوزه می پردازیم.
براساس آمار و ارقام
در سال 1392 حدود یک میلیون و 900 هزار تن، سال 1393 حدود یک میلیون و 200 هزارتن، سال 1394 حدود 745 هزارتن و از ابتدای امسال تاکنون حدود 200 هزارتن برنج خارجی به ایران وارد شده است. متوسط مصرف سرانه برنج در جهان 57/2 کیلوگرم است. مصرف سرانه برنج در ایران 37/07، چین 75/8، هند 73/2، ژاپن 57/7، مصر 41/5، آمریکا 11/2، مکزیک 6/2، اتحادیه اروپا 5/3 و روسیه 5 کیلوگرم است.
در صورت کاهش مصرف سرانه کشور به 32 کیلوگرم، نیاز نهایی سالانه به 2 میلیون و 560 هزار تن کاهش می یابد و در آن صورت نیاز به واردات برنج به شدت کاهش می یابد، چون در این شرایط تولید داخلی تقریبا امکان برآوردن نیاز کشور را دارد.
براساس آخرین آمارنامه محصولات زراعی موجود در سایت وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 93-1392 سطح انواع ارقام شلتوک در کشور حدود 539 هزار هکتار برآورد شد که برابر با 4/55 درصد کل سطح برداشت محصولات زراعی ایران است.
استان مازندران با دارا بودن 37 درصد از سطح برداشت اراضی زیرکشت برنج مقام نخست کشور را به خود اختصاص داده است و استان گیلان نیز با برداشت 28/2 درصد از اراضی شالیکاری کشور در جایگاه دوم قرار گرفته، این دو استان روی هم رفته 2/65 درصد از سطح برداشت انواع شلتوک کشور را دارا هستند.
استان های خوزستان با 13/6، گلستان با 8/8 و فارس با 6/4 درصد از کل سطح برداشت اراضی شالیکاری کشور رتبه های سوم تا پنجم را به خود اختصاص می دهند. از بین استان های برنج خیز، کمترین سطح برداشت برنج متعلق به استان خراسان جنوبی با 12هکتار است.
از دیدگاه صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی، 3549 واحد صنایع برنج با ظرفیت 3/3 تن در کشور مشغول فعالیت هستند. با بررسی آمار ادوات و ماشین آلات کشاورزی به نظر می رسد، برنجکاری ایران به تدریج به سمت مکانیزاسیون بالاتر مزارع قدم برمی دارد، به عنوان مثال تعداد کل کمباین برنج(HP 70-90) در سال 1392، 1108 عدد بود که یک سال بعد به 4167 دستگاه افزایش یافت.
همچنین سایر ماشین آلات مانند نشاءکار برنج چهار ردیفه راه رونده از 3067 به 4785، وجین کن برنج از 143 به 324 ، دروگر برنج از 2276 به 5880 و پوست کن برنج از 2873 به 4125 دستگاه رسید. (بین سال های 92 و 93)
مسئله آلودگی
چند سالی است که آلودگی برنج های وارداتی یا حداقل پاره ای از آنها هر از گاهی به موضوع تهیه یک گزارش یا متن یک خبر در رسانه ها بدل می شود. به صورت مشابه مسئله آلودگی در برنج ایرانی هم گزارش شده است، البته با فراوانی بسیار کمتر.
در چنین شرایطی شهروندان همواره بر سر یک دو راهی قرار می گیرند که کدام را بخریم؟ ایرانی یا خارجی؟ به نظر می رسد برنج ایرانی کیفیت و سلامت بالاتری در مقایسه با انواع خارجی، به ویژه برنج هندی دارد اما پس از بررسی انبوهی از خبرهایی از این دست در سال های اخیر و صحبت با تعدادی از افراد فعال در بازار برنج، شاید شگفت انگیز به نظر برسد، اما اظهار نظر و اطمینان قطعی از سلامت برنجی که در بازار کشور وجود دارد، تقریبا ناممکن است.
دلیل این مسئله به سودجویی های افراد مختلف در چرخه واردات، تولید تا توزیع در خرده فروشی ها برمی گردد؛ تقلب در بسته بندی برنج خارجی به جای ایرانی، مخلوط کردن برنج آلوده و در انبار مانده با برنج نو، تعویض بسته بندی و تاریخ مصرف برنج همگی سبب می شود که نتوان به آنچه در بازار موجود است، اطمینان صددرصدی داشت.
به دلیل سود قابل توجهی که واردات برنج (به ویژه انواع برنج های هندی آلوده، به خاطر قیمت پایین خرید در مبدا و سود صد درصدی یا بالاتر در عرضه به بازار) روانه جیب دلالان دانه درشت می شود، به نظر نمی رسد مسئله آلودگی برنج حداقل در کوتاه مدت بهبود یابد. پس شاید بهترین توصیه برای کسانی که برای سلامت خود اهمیت زیادی قائلند، تهیه برنج مصرفی سال مستقیما و از یک تولیدکننده قابل اعتماد است!
برنج ارگانیک؛ محصول نوآوری در کشت و کار برنج
شیرین پارسی، رئیس هیات مدیره شرکت نوکشت شالیکاران خزر، از برنجکاران نمونه استان گیلان و از کشاورزان نمونه کشوری در روستای شاندرمن در غرب گیلان است. این بانوی کارآفرین که برای چند دهه و به صورت خانوادگی به کشت و کار برنج پرداخته، در سال های اخیر با نوآوری در پرورش برنج به صورت ارگانیک راهی جدید برای تولید محصولات سالم تر ارائه کرده است.
پارسی درباره تولید برنج به صورت ارگانیک می گوید: برخی آفات مانند کرم ساقه خوار برنج سبب ایجاد خسارت های قابل توجه به محصولات و ضرر و زیان کشاورزان می شود. برای مقابله با این آفت، کشاورزان چند راهکار در اختیار دارند؛ سم پاشی، استفاده از ارقام تراریخته (دستکاری ژنتیکی شده) و مبارزه بیولوژیک.
مدیر نمونه کشاورزی استان گیلان در سال ۱۳۷۹ در ادامه درباره اهمیت مبارزه بیولوژیک شرح می دهد: غذای سالم پیش زمینه جامعه پویا و از عوامل ایجاد استقلال کشور است. به عنوان یک فعال محیط زیست، برنامه کشت ارگانیک یا به عبارت دیگر عدم استفاده از کود و سموم شیمیایی را در چند سال اخیر پیگیری کردیم، در ابتدا قسمتی از مزرعه (حدود 20 درصد) را به صورت ارگانیک کشت می کردیم که در دو سال اخیر به کل کشت و کار ما تعمیم یافته و برنج تولیدی بدون استفاده از سموم شیمیایی حاصل می شود.
برای مبارزه با آفت کرم ساقه خوار از زنبور تریکوگراما استفاده می کنیم که سبب حذف آفت از مزرعه بدون استفاده از سمپاشی های مکرر و آلودگی محصولات می شود. به این ترتیب با استفاده از عوامل طبیعی و بدون نیاز به دستکاری ژنتیکی یا آلودگی محیط زیست یا محصولات، برنج باکیفیت به دست می آید.
حالا همه ارگانیک را می شناسند
پارسی از الگوسازی این روش در منطقه یاد کرده و می افزاید: ما توانستیم با الگوسازی این روش را حداقل در منطقه خودمان ترویج دهیم. امروز کشاورزان در مزارع همسایه ما با کشت ارگانیک برنج آشنا شده اند و از این روش بهره می برند. به علاوه سازمان جهاد کشاورزی این الگوی کشت را به سایرین هم معرفی می کند.
این فارغ التحصیل رشته ادبیات فرانسه درباره میزان فعلی تولید و مصرف داخلی عنوان می کند: بنا به آمار وزارت جهادکشاورزی به نظر می رسد مصرف داخلی از میزان کلی تولید در کشور بالاتر است و بنابراین نیاز به واردات وجود دارد و دیده شده وجود واردات در مواردی به ضرر کشاورزان ایرانی تمام می شود. از سوی دیگر راه هایی در دسترس است که می توان با کمک آنها نیاز به واردات را کاست یا زندگی کشاورزان را تامین کرد.
منتخب برگزیده کارآفرینی در جشنواره کارآفرینی گیلان در سال ۱۳۸۳، راهکارهایی را ارائه می دهد و می افزاید: حمایت از حبوبات به عنوان کالای جایگزین و تلاش برای ترویج ایجاد تغییرات در برنامه های تغذیه ای می تواند مصرف برنج را تعدیل کند و به این ترتیب، کشت و کار برنج کفاف مصرف داخلی را خواهد داد. روش دیگر کمک به تامین زندگی کشاورزان با پرداخت یارانه تولید است.
به هر حال فراموش نکنید کشاورزی کار سختی است که به اصطلاح پای در گل دارد. کشاورز به عنوان کسی که یک شغل فصلی دارد باید قادر باشد هزینه های خود و خانواده اش را در تمام طول سال تامین کند پس حمایت دولت و دستگاه های مسئول از اهمیت بالایی برخوردار است. بهبود مدیریت و استفاده از ارقام با عملکرد بالاتر می تواند در افزایش حجم نهایی تولید مفید باشد.
به عنوان مثال ارقام باکیفیتی مانند کامفیروزی که در استان فارس کشت و کار می شود. پارسی به تهدیدات موجود صنعت برنج ایران هم اشاره دارد و مطرح می کند: واردات بی رویه یکی از بزرگ ترین معضلاتی بود که به ویژه بین سال های 85 تا 93 کمر بسیاری از کشاورزان را خرد کرد. کسانی که برای سال ها در شالیزارها کار می کردند، مجبور به فروش و تغییر کاربری مزارع خود شدند.
او در این زمینه مثالی از ژاپن می آورد: کشور ژاپن به اندازه کافی زمین کشاورزی در اختیار ندارد، اما برای حمایت از تولید در داخل، واردات برنج خارجی در این کشور جایی ندارد. به هرحال باید برای ماندن نسل جدید و جوان کشاورزان در روستا جذابیت لازم فراهم باشد.
این مدیر نمونه کشاورزی در انتها می گوید: ایران وسعت زیادی دارد و از تنوع اقلیمی برخوردار است البته مشکلاتی مانند خشکسالی و کاهش بارش وجود دارد، اما ما بسیار توانمندیم و می توان گفت امکان کشت وکار بسیاری از محصولات در کشور وجود دارد. تولید غذا لازمه استقلال یک مملکت است و به نظر می رسد در برنامه های مدیریت آب و خاک باید حتما بازنگری هایی صورت گیرد تا چرخه تولید و کشاورزی پویا بماند. برای رسیدن به این منظور باید بر یک چیز تاکید کنم؛ حمایت دولت و سازمان ها.
دلالان؛ بزرگ ترین آفت های بازار برنج
رحیم باباجانی از نخستین تولیدکنندگان برنج ارگانیک در کشور است. او درباره برنج ایرانی می گوید: برنج ایرانی با عطر و طعم منحصر به فردش از بهترین و با کیفیت ترین ها در دنیاست و بررسی استانداردهای بین المللی کیفیت حکایت از رتبه بالای این محصول زراعی کشور دارد.
وی برنجکاران را مشتاق برای تولید محصولات سالم و ارگانیک توصیف می کند و عنوان می دارد: با توجه به گسترش دانش و آشنایی نسل جوان با روش های جدید تولید، آنها بسیار سریع تر و راحت تر پذیرای برنامه های ترویجی هستند.
برنجکاران با علاقه فراوان و با ولع در کلاس های معرفی کشت و کار ارگانیک سازمان جهاد کشاورزی شرکت می کنند، اما همزمان انتظار دارند وقتی به صورت تئوری یاد می گیرند برای مبارزه با کرم ساقه خوار برنج می توانند از مبارزه بیولوژیک و از زنبور تریکوگراما استفاده کنند، حمایت هایی هم برای تهیه و به کارگیری این زنبور صورت پذیرد.
او که به همراه برادرش برنج ارگانیک هم تولید می کنند، ادامه می دهد: با توجه به اینکه کشت و کار برنج به صورت نیمه مکانیزه صورت می گیرد اشتغال زایی قابل قبولی دارد و به ویژه اگر این موضوع را در نظر بگیریم که در سالیان اخیر تولید دو بار در سال صورت می گیرد.
باباجانی به تعداد کارگران مشغول به کار در مزرعه اشاره می کند و می افزاید: هر هکتار مزرعه برنج حداقل برای 12 کارگر فرصت شغلی ایجاد می کند که در مراحل مختلف، متفاوت است، به عنوان مثال در مرحله شخم چهار نفر، وجین اول پنج نفر، برداشت چهار نفر. از دیدگاه این برنجکار پیشکسوت عدم وجود یک اتحادیه قدرتمند ، نقش کمرنگ دستگاه های ناظر آن گونه که از آنها انتظار می رود، وجود برخی سودجویان که برنج تاریخ گذشته و بی کیفیت خارجی را با بسته بندی برنج ایرانی به بازار عرضه می کنند یا دلالان که سبب افزایش قیمت برنج می شوند و واردات بی رویه از تهدیدات جدی برای صنعت برنج ایرانی است.
دکترای مهندسی کشاورزی
***
سرمایه اولیه و مجوزها:
کشت و کار برنج فوت و فن های خود را دارد و مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت تولید این محصول باید پشت سر هم و با دقت اجرایی شود. در مراحل مختلف به تعداد متفاوتی کارگر فصلی نیاز است.
به عنوان مثال در مرحله شخم چهار نفر، وجین اول پنج نفر. تمامی این موارد بدون در نظر گرفتن پول اجاره زمین و در صورت وجود آب به مقدار کافی احتمالا 5 میلیون تومان هزینه دارد. عملکرد تولید برنج در بیشتر مزارع ایران بین دو تا سه تن در هکتار نوسان دارد.
اگر تولید به صورت متوسط 2/5 تن در نظر گرفته شود و قیمت خرید محصول هم برای هر کیلوگرم 8500 تومان باشد، تولید برنج برای کشاورز در یک دوره سه ماهه حدودا 16 میلیون تومان سودآوری دارد و اگر کشت و کار به صورت دوبار در سال باشد درآمد هر هکتار برای برنجکار حدود 32 میلیون تومان خواهد بود.
***
ریسک سرمایه گذاری:
واردات بی رویه برنج های خارجی و بی کیفیت که با مشکلاتی مانند آلودگی همراه هستند، تغییرات اقلیمی و کم آبی که سبب افزایش قیمت محصول ایرانی می شود و باکاهش قدرت رقابت برنج ایرانی همراه است، وجود سودجویان که برنج بی کیفیت، تاریخ گذشته و آلوده خارجی را با بسته بندی برنج ایرانی عرضه می کنند یا برنج های در انبار مانده را با برنج نو مخلوط کرده و به بازار می فرستند و ذهن خریداران را تیره می سازند، طغیان آفات به ویژه در اثر تخریب منابع طبیعی و افزایش دما که می تواند با نابودی کل محصول یا کاهش کیفیت آنها همراه باشد، عدم وجود صنایع جانبی برنج به میزان کافی، عدم مشارکت برنجکاران در تصمیم گیری ها، هزینه بالای انبارداری و افزایش هزینه سرمایه به سبب بالا بودن سود بانکی از دیگر چالش ها برای برنجکاران است.حمایت های دولتی به اندازه کافی پررنگ نیست و کشاورز باید به تنهایی بر تمام چالش ها فایق آید.
