عدالت از کدام منظر: فایده‌گرایی، لیبرالیسم یا اجتماع‌گرایی

سندل در این کتاب با استفاده از ماجراهای موثق جدید و فرضی، اپیزودهایی از تاریخ، لقمه هایی چرب و نرم از فرهنگ عامه، مثال های ادبی، موارد قانونی و حقوقی و درس هایی از فلاسفۀ بزرگ به سراغ موضوعات بحث برانگیز مانند سقط جنین، کنش تبعیض آمیز، ازدواج، اجارۀ رحم، کشتن یا نکشتن در جنگ، شکنجۀ فرد مظنون به بمب گذاری و غیره می رود و ما را به این سمت سوق می دهد که از زوایای مختلف به این موضوعات نگاه و فکر کنیم. آنچه کتاب «عدالت» انجام می دهد و خوب هم انجام می دهد، عبارت است از آموزش عدالت و دشواری تصمیم-گیری عادلانه و قضاوت دربارۀ منصفانه بودن یا نبودن رفتارهای فردی. سندل نظریه های عدلت بر مبنای فایده-گرایی (حداقل ساختن آسیب و رنج اجتماعی)، لیبرتارینیسم (حداکثر ساختن آزادی فردی) و اجتماع گرایی (ترویج فضیلت مدنی) را با شفافیت و آگاهی ای توضیح می دهد که حاصل سی سال تدریس دورۀ آموزشی عدالت در دانشگاه هاروارد است. ایده های ارسطو، جرمی بنتام، امانوئل کانت، جان استوارت میل، رابرت نوزیک و جان رالز به ندرت، به این نحو در کنار مثال هایی معماگونه از زندگی واقعی، در دسترس خوانندگان بوده اند. این کتاب شاید نوآوری و ابداع زیادی در حوزۀ فلسفی نداشته باشد، اما کاری به همین اندازه مهم را انجام می دهد: سندل در کتاب ما را با مفاهیمی روبه رو می سازد که در کمین این نشسته اند که وقتی ما با تضاد مواجه می شویم نمایان شوند. تضادهایی که سراسر زندگی انسانی را تحت تأثیر قرار می دهند. این کتاب اساساً دربارۀ ارزش هایی است که باید دولت، سیاست و قانون را با ارجاع مشخص به جوامع پلورالیست و دموکراتیک تحت تأثیر قرار دهند. سندل عدالت لیبرالی را در کتاب مورد بحث و بررسی و نقد قرار می دهد و این موضوع مهم را با پرداختن به کتاب بسیار مشهور و مهم «آنارشی، دولت و آرمان شهر» (1974) رابرت نوزیک شروع می کند. البته در این مسیر به سراغ فون هایک و میلتون فریدمن هم می رود. جاذبۀ آراء این سه فیلسوف لیبرتارین در تأکید بر اهمیت «مالکیت بر خویشتن» و رد این ایده است که انسان به مثابه ابزاری برای رسیدن به اهداف دیگران مورد استفاده قرار گیرد. از آنجا که انسان به خودش تعلق دارد، او مسئول فعالیت ها و اعمال خودش است، اما نباید برای رسیدن به اهداف دیگران، وسیله شود. به قول خود سندل «انسان آزاد نباید به اختیار برای نجات قطار از کنترل خارج شده و جان مسافران آن مورد استفاده قرار گیرد.» اما از نگاه سندل این بینش نوزیک در موارد زیادی با تعهدات فرد به جامعه در تضاد است. مالکیت بر خویشتن در مواردی ممکن است منجر به نقض قانون یا زیپاگذاشتن تعهدات اجتماعی شود و اگر چنین شود، سرنوشت جامعه پیچیده خواهد شد. چالش هایی که سندل بر سر راه فلسفه لیبرالی عدالت قرار می دهد خواندنی و نقدشدنی اند. پس از این سندل به سراغ رالز می رود و نظریه او در باب عدالت از منظر «وضع نخستین» را بازخوانی و نسبت آن با آرا امانوئل کانت و ارسطو و مک اینتایر را مورد کنکاش قرار می دهد. عنوان فصلی از کتاب «در دفاع از رالز» است که موضوعات بسیار مهمی را طرح می کند. او در این فصل به محدودیت های اخلاقی قراردادها می پردازد. مثال دیگری که سندل در این کتاب به آن پرداخته و به زندگی ما ایرانیان بسیار مربوط است عبارت است از سربازی. سربازی باید داوطلبانه باشد، یا اجباری یا پولکی (یعنی بتوان با پول سربازی را خرید؟) سندل موضوع اجباری، داوطلبانه یا پولکی بودن سربازی را از منظر عدالت و نظریه های عدالت مورد بررسی قرار می دهد و نقاط قوت و ضعف هر یک از نظام های خدمت سربازی را به تصویر می کشد. خواندن این فصل برای دانشجویان اقتصاد، اقتصاددانان و سیاست گذاران این بخش می تواند بسیار راهگشا باشد. ویژگی این بخش از نوشتۀ سندل این است که دقیقاً به اصل موضوع می پردازد و حاشیه نمی رود. سندل در کتاب دست به کاری زده که بسیار ارزشمند و عبارت است از «آوردن شفافیت اخلاقی بر روی گزینه-هایی مه ما به عنوان شهروندان دموکراتیک» در زندگی با آنها مواجه می شویم. او کتاب را مرتبا با یک تحلیل بسیار مهم و روشنگر از منظر سیاسی پیش می برد: نه با تحلیل بین جناح چپ و راست، بلکه با تحلیل میان آنهایی که چیزی را بزرگتر و مهمتر از حقوق و آزادی فردی نمی دانند، و آنهایی که «سیاست خیرعامه» را تأیید می کنند که ریشه در اعتقادات اخلاقی دارد که نمی توانند نادیده گرفته شوند. سندل در بخش هایی از کتاب به این موضوع مهم می پردازد که چه کالاهایی را با پول می توان خرید و چه کالاهایی را نمی توان با پول خرید و نباید بتوان با پول خرید. او به سراغ موضوعات چالش برانگیزی مثل حق بارداری یا زاد و ولد می رود و منتقد این است که نظام بازار به شکلی بی قیدوبند همۀ زوایای زندگی انسانی را به کالاهایی برای خرید و فروش تبدیل کرده است. خرید و فروش بهترین صندلی های دانشگاه هم یکی از این موضوعات است. عدالت ارسطویی یکی دیگر از موضوعات مهمی است که در این کتاب با مثال هایی از زندگی واقعی تشریح شده است: غایت دانشگاه چیست؟ غایت یک آلت موسیقی چیست؟ آیا نظام بازار به غایت دانشگاه و آلات موسیقی احترام می گذارد؟ آیا اگر یک دختربچه فلج باشد، می تواند عضو تیم تشویق یک مدرسه شود؟ آیا فلج بودن او سلامت جسم کودکان دیگر را زیر سوال نمی برد؟ آیا اگر یک بازیگر گلف در زمین بازی از ماشین مخصوص گلف استفاده کند، این بازی عادلانه خواهد بود یا خیر؟ مدال شجاعت در جنگ باید به چه کسانی اهدا شود؟ کسانی که آسیب فیزیکی خورده اند یا کسانی که مثلاً پردۀ گوش شان پاره شده است؟ خواندن کتاب «عدالت: کار درست برای انجام دادن چیست؟» را به دانشجویان رشته های اقتصاد، اقتصاددانان، دانشجویان علوم سیاسی و فلسفه و سیاست گذاران اقتصادی و کسانی که هر روز مشغول تصمیم-گیری اند توصیه می کنم. اما این توصیه بدین معنا نیست که این کتاب برای دیگران نوشته نشده است. راز موفقیت سندل در این کتاب همین است که کتابش را بدون داشتن دانش فلسفی به نحوی به رشتۀ تحریز درآورده که همگان از آن بهره مند شوند. اگر دغدغه هایی دارید که به موضوعات مهم مطرح شده در این کتاب مربوط است، خواندنش را از دست ندهید.

نویسنده: مایکل سندل، مترجم: محمدرضا فرهادی پور، انتشارات آشیان، تلفن: 66965377، قیمت: 18000 تومان