نام قانون تحریم‌های ایران نخستین‌بار در ٦ ماه مه سال ١٩٩٥ در سایه دولت بیل کلینتون، رییس‌جمهور دموکرات وقت امریکا به گوش رسید. در آن سلسله تحریم‌های جدید نام ایران و لیبی در کنار هم قرار گرفته بود و دلیل قید نام ایران هم ریشه در دو مساله داشت: سرعت گرفتن برنامه‌های هسته‌ای ایران و حمایت‌های تهران از حماس، حزب‌الله لبنان و دیگر گروه‌های مبارز فلسطینی. بر اساس طرح اولیه تجارت امریکا با ایران و سرمایه‌گذاری در ایران ممنوع اعلام شده بود. تصور معمارهای تحریم ایران این بود که با این بگیر و ببندهای اقتصادی جدید، اقتصاد ایران که بخش اعظمی از آن به مساله استخراج و فروش انواع انرژی از نفت تا گاز باز می‌گردد تحت الشعاع قرار خواهد گرفت و در نهایت ایران دست از برخی فعالیت‌های هسته‌ای و منطقه‌ای خود برمی‌دارد. در همان زمان هم متحدان غیرامریکایی واشنگتن حاضر نشدند در این تحریم‌های ایران کنار واشنگتن بایستند اما دولت بیل کلینتون اعتقاد داشت که امریکا باید مانع از سرمایه‌گذاری‌های کلان در تهران شود. پیش‌نویس این طرح در ٨ سپتامبر ١٩٩٥ توسط سناتور داماتو ارایه شد و در جولای ١٩٩٦ به تصویب نهایی رسید. از آن سال تا به امروز این قانون چندبار اصلاحاتی را تجربه کرده است و پس از آنکه نام لیبی از کنار نام ایران خارج شد اسم و رسم قانون داماتو را هم از دست داد و به اختصار ایسا (ISA) خوانده می‌شود. ٢٠ سال پس از آن روزها، هیلاری کلینتون که آن روزها عنوان بانوی اول امریکا را به خود اختصاص داده بود در انتخابات ریاست‌جمهوری بازی را به دونالد ترامپ، رقیب جمهوریخواه خود واگذار می‌کند. باراک اوباما، هم‌حزبی آقا و خانم کلینتون تا چند هفته دیگر کاخ سفید را ترک می‌کند و این در حالی است که از روز جمعه با دردسر جدیدی روبه رو است: تمدید قانونی که دست پخت ساکنان دموکرات کاخ سفید بود جان توافق هسته‌ای را که با ایران به ثمر رسانده، تهدید می‌کند.
به نوشته اعتماد ، عصر پنجشنبه به وقت محلی سناتورها تشکیل جلسه دادند. پرونده روی میز از ٢٠ سال پیش برای همه آنها نامی آشنا بود؛ قانون تحریم‌های ایران. دو گزینه پیش روی سناتورها از دو حزب جمهوریخواه و دموکرات بود: تمدید یا رها کردن این قانون تا با پایان سال ٢٠١٦ به تاریخ بپیوندد. از مجموع ١٠٠ سناتور مجلس سنا، ٩٩ دست به نشانه آری به تمدید قانون بالا رفت. تنها یک نفر ترجیح داد نه رای مثبت بدهد و نه رای منفی: سناتور برنی سندرز که از طنز روزگار او نیز دموکرات است و البته در رقابت‌های درون حزبی انتخابات ریاست‌جمهوری سال جاری، قافیه را به همتای خود هیلاری کلینتون واگذار کرده بود. تنها چندهفته پیش بود که مجلس نمایندگان با ٤١٩ رای موافق و یک رای مخالف، رای به تمدید قانون تحریم ایران داد. از همان زمان هم پیش‌بینی‌ها حاکی از این بود که سناتورها نیز به تمدید رای مثبت خواهند داد اما این اجماع در سنا میان دموکرات‌ها و جمهوریخواهان قابل پیش‌بینی نبود. روزی که نمایندگان کنگره تمدید قانون را تایید کردند برخی منابع در کاخ سفید از وتوی آن توسط رییس‌جمهور امریکا خبر دادند. روز چهارشنبه نیز جان کری، وزیر امور خارجه امریکا با تعدادی از هم حزبی‌های خود در مجلس سنا دیدار کرد و توصیه توافق هسته‌ای با ایران را به آنها کرد. کری که در جریان مذاکرات هسته‌ای نماینده ارشد دولت اوباما و طرف مقابل محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران بود از سناتورهای دموکرات خواست که هوای میراث اوباما در حوزه سیاست خارجی را داشته باشند و برخلاف گذشته که برخی از آنها مخالفت خود با برجام را به دلیل مصلحت‌های حزبی هم پنهان نکردند، در سایه دولت دونالد ترامپ مراقب برجام در عمر ١٠ ساله آن باشند. نتیجه رای‌گیری در سنا اما نشان داد که تاریخ مصرف جان کری برای هم حزبی‌هایش گذشته و هیچ کس حاضر نشد به آخرین دغدغه‌های وزیر امور خارجه دولت اوباما لبیک بگوید. ادله این ٩٩ نفر هم این است که دولت بعدی امریکا نیز باید ابزار فشاری در اختیار داشته باشد تا اگر ایران برجام را زیر پا گذاشت بلافاصله بتواند سیستم برگشت‌پذیری تحریم‌ها را اعمال کند. تمدید قانون تحریم‌های ایران مستقیما از سنا به کاخ سفید منتقل شد و باراک اوباما ١٠ روز فرصت دارد در خصوص سرنوشت آن تصمیم‌گیری کند. هرچند که رییس‌جمهور امریکا پیش از این گفته بود که هرآنچه را که اجرای صحیح برجام به عنوان تعهد بین‌المللی امریکا در سایه خود قرار دهد، وتو می‌کند اما در حال حاضر حتی وتوی این طرح هم به کار نمی‌آید چرا که با تعداد آرای مثبت به آن، دوباره وتوی اوباما هم ملغی خواهد شد. این تحریم‌ها ٢٠ سال پیش به دلیل فعالیت‌های منطقه‌ای ایران اعمال شد و عصرپنجشنبه نیز رهبر اکثریت سنا میچ مک‌کانل در ادعاهایی تکراری ایران را به دخالت در امور سایر کشورهای منطقه متهم کرد. نگاه غالب بر طبقه نخبه سیاسی در امریکا که این چندسال دستی در قدرت داشته و دارند این است که تحریم‌های چندجانبه ایران را به پشت میز مذاکره کشاند و امروز همان نگاه حتی پس از حصول توافق هسته‌ای می‌گوید که روح تحریم‌هایی که ٢٠ سال پیش برای تحت تاثیر قرار دادن بخش‌های نظامی، انرژی و بانکی ایران اعمال شده بود باید همچنان بر فراز برجام باقی بماند. در حالی که تمدید تحریم‌های ایران از سوی عده‌ای چه در داخل و چه در خارج از ایران نقض برجام به حساب می‌آید اما حقیقت این است که اجرای این تحریم‌ها طبق توافق صورت گرفته میان ایران و ١+٥ که در قالب برجام مکتوب هم شده با دستور اجرایی رییس‌جمهور متوقف شده است و عملا تمدید این قانون به معنای اجرایی شدن آن نیست. نمایندگان کنگره امریکا می‌گویند که برای نشان دادن جدیت واشنگتن نسبت به اجرای دقیق برجام از سوی ایران دست به تمدید این قانون زده‌اند و این در حالی است که باراک اوباما پیش از این هم تاکید کرده بود که بر اساس قانون موجود، دولت امریکا هر زمان که بخواهد می‌تواند بازگشت تحریم‌ها را کلید بزند و رییس‌جمهور برای بازگرداندن تحریم‌های ایران نیازی به تمدید این قانون ندارد. تمدید این قانون در حالی صورت گرفت که دونالد ترامپ بیستم ژانویه قدرت را در دست می‌گیرد و پیش از این هم هشدار داده بود که با برجام به سختی رفتار خواهد کرد. البته در چند هفته اخیر پس از مشخص شدن نتیجه انتخابات، ترامپ به گونه‌ای برخورد کرده که نشان می‌دهد وی به وعده‌های انتخاباتی‌اش مبنی بر پاره کردن برجام عمل نخواهد کرد اما از ترکیب جمهوریخواه کنگره و دیوان عالی برای اعمال سخت‌گیری بر اجرای برجام استفاده خواهد کرد و همین مساله می‌تواند در میان و بلندمدت صبر ایران را لبریز کند. اصلی‌ترین بهانه‌های جدید کنگره امریکا برای اعمال فشار بر ایران به انتقادهای حقوق بشری، فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و آزمایش موشک‌های بالستیک این کشور که همگی ماهیت دفاعی دارند، مربوط می‌شود. رییس اکثریت سنا می‌گوید که احتمالا دولت ترامپ و کنگره در سال ٢٠١٧ اقدام به مرور سیاست‌های امریکا نسبت به ایران می‌کنند و در آن مقطع لازم است که این برگه‌ها علیه ایران روی میز باشد. دولت اوباما که پیش از این از وتوی این طرح سخن گفته بود، اکنون می‌گوید که تمدید آن تاثیری بر اجرای برجام نمی‌گذارد اما اشاره‌ای به این مساله نمی‌کند که تمدید تحریم‌ها حتی اگر در میدان عمل تاثیری نداشته باشد، می‌تواند فضای روانی منفی پیرامون تهران را حفظ کند. آن هم در روزهایی که ایران گلایه از نیامدن بانک‌های بزرگ به میدان‌های معامله تهران با دیگر کشورها دارد. در حالی سناتورهای دموکرات هم رای به تمدید این قانون داده‌اند که برخی از آنها نظیر سناتور باب منندز که یکی از اصلی‌ترین منتقدان برجام است به دنبال فرصت کنار رفتن دولت اوباما است تا تحریم‌های غیرهسته‌ای پیرامون ایران را افزایش دهد. ٢٠ سناتوری که در سال ٢٠١٥ به برجام رای مثبت داده بودند از معماران تمدید این قانون بودند و همگی متفق‌القول اصرار بر حفظ اهرم‌های فشار بر تهران داشتند. با اینهمه برخی از کارشناسان تحریمی امریکا می‌گویند که کنگره وزن بسیار زیادی برای قانون تحریم‌های ایران مصوب ١٩٩٦ قایل شده است و این در حالی است که دولت‌های مختلف در امریکا در ٢٠ سال گذشته تحریم‌های رنگارنگ بسیاری بر ایران اعمال کرده‌اند که بعضا دامنه آنها بسیار وسیع‌تر و کارآیی آنها نیز بسیار بیشتر از این قانون بوده است. برخی از رسانه‌های امریکایی نیز تمدید این قانون را سمبلیک می‌دانند و می‌گویند که این حرکت تنها برای نشان دادن چنگ و دندان به ایران در آستانه تغییر هویت ساکت کاخ سفید و تغییر ترکیب حزبی کنگره است. با اینهمه برخی از تحلیلگران هم می‌گویند که هرچند این تمدید به معنای اجرایی شدن مجدد تحریم‌ها نیست اما این پیام را برای تهران فرستاده است که بسیاری در واشنگتن در کمین نشسته‌اند تا برجام را بر هم بزنند. یک مقام سابق وزارت خزانه‌داری امریکا در این خصوص می‌گوید: ایرانی‌ها به خوبی درک کرده‌اند کسانی که به تمدید قانون تحریم‌های ایرانی رای داده‌اند به دنبال پایان دادن به برجام هستند. این مساله اعتماد ایرانی‌ها به اراده سیاسی برای پایبندی به برجام در دولت و کنگره امریکا را تحت الشعاع قرار داده است. زمانی که بر حجم این بی‌اعتمادی‌ها افزوده شود، ایران نیز اراده خود برای پایبند ماندن به توافق هسته‌ای را از دست خواهد داد. این قبیل اقدام‌ها می‌تواند اعتماد ایران و اروپا و در کل جامعه جهانی به پایبندی امریکا به اجرای برجام را تحت الشعاع خود قرار دهد. البته باید گفت که تمدید این قانون در شرایطی که اجرایی نشود نمی‌تواند تیرخلاصی به حیات برجام به حساب آید. پس از رای‌گیری در سنا، اتحادیه اروپا که در قریب به سه هفته گذشته در حالت خوف و رجا نسبت به حیات برجام در سایه دولت جدید امریکا به سر می‌بردند، ترجیح دادند موضع‌گیری جدی نکنند. «مایا کوشیاجانسیچ» سخنگوی این اتحادیه به خبرنگاران گفت: «در ارتباط با تحریم‌هایی که سنای امریکا تایید کرد، ما تصمیم سنا را مورد توجه قرار داده و اکنون که طرح به کاخ سفید ارسال شده، تا تکمیل روند تقنینی منتظر می‌مانیم. به همین جهت در این مرحله اقدام بیشتری انجام نمی‌دهیم.»از روزی که دونالد ترامپ به عنوان برنده انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا در یک قدمی کاخ سفید قرار گرفته است فضای روانی منفی علیه اجرای برجام در سایه دولت او در رسانه‌ها افزایش یافت اما دولت ایران در این مدت ترجیح داده اظهارنظر رسمی اعم از ابراز شادی یا ناراحتی از پیروزی وی نکند و قضاوت را به زمان واگذار کند. بر اساس برجام، اجرای این تحریم‌ها در حال حاضر به دستور رییس‌جمهور متوقف شده است و ترامپ نیز اگر نخواهد متهم به نقض برجام شود باید تعلیق اجرای تحریم‌ها را ادامه دهد تا سال ٢٠٢٤ که باید بر اساس نص صریح برجام این تحریم‌ها کاملا ملغی شود. اما اگر این تحریم‌ها به قانون بدل شود تا سال ٢٠٢٦ ثابت خواهد بود و عملا دست رییس‌جمهور وقت امریکا برای برداشتن کامل این تحریم‌ها در سال ٢٠٢٤ بسته خواهد بود. اکنون که دو مجلس امریکا به تمدید تحریم‌های ایران رای داده‌اند، اوباما ١٠ روز کاری وقت دارد تا تصمیم بگیرد که آن را وتو کند یا خیر، قبل از اینکه طرح به‌طور خودکار به قانون تبدیل شود. در صورتی که طی این فرصت ١٠ روزه، وتو به هر دلیلی انجام نشود و کنگره نیز تمام جلسات خود را برگزار کرده یعنی تصمیم بگیرد که اتمام دوره صد و چهاردهم کنگره را به بعد از این ١٠ روز منتقل کند، طرح به قانون تبدیل می‌شود. اما اگر کنگره قبل از این ١٠ روز اعلام کند که دوره کاری کنگره صد و چهاردهم به پایان رسیده، اوباما می‌تواند از اختیار قانونی به نام «پاکت وتو» استفاده کرده تا طرح را به نوع خاصی وتو کند. این اختیار زمانی قابل استفاده است که رییس‌جمهور امریکا از امضا کردن مصوبه‌ای خودداری کرده و کنگره نیز جلسات خود را برگزار نمی‌کند تا رییس‌جمهور ظرف ١٠ روز مصوبه را به آنها برگرداند؛ اما در نتیجه مصوبه خود به خود وتو خواهد شد. نمایندگان ارشد کنگره می‌گویند برای آنکه اوباما نتواند از این اختیار قانونی خود استفاده کند، تصمیم دارند اتمام کنگره را دیرتر از موعد هر سال اعلام کنند تا موعد ١٠ روز کاری برخی طرح‌ها، از جمله همین مصوبه ضد برجام، لغو شود.
تشدید بی اعتمادی
تمدید قانون تحریم ایران در حالی صورت گرفته که ایران در قریب به یک سال گذشته از اجرای برجام نیز رضایت صد در صدی از آن نداشته است و همواره بدعهدی‌های امریکا را عامل اصلی کند ماندن برخی مراوده‌های بانکی و روابط تجاری میان خود و کشورهای دیگر خوانده است. باراک اوباما در حالی کاخ سفید را ترک می‌کند که تنها یک سال از عمر برجام در دولت وی بود و حیات ٩ ساله باقی مانده آن در گروی اقدام‌هایی است که دولت‌های آتی به خصوص در چهار سال پیش رو انجام خواهد داد. ایران و امریکا در این توافق هسته‌ای تنها نیستند و برجام پیمانی بین‌المللی است که امریکا در صورت نقض آن نه فقط به ایران که به متحدان خود در اروپا، به همراهان خود در مذاکرات یعنی چین و روسیه و شورای امنیت سازمان ملل بدهکار خواهد شد. برجام توافق ایران و ١+٥ برای حل و فصل اختلاف‌های هسته‌ای است و طبیعتا تحریم‌های غیرهسته‌ای در سایه مذاکرات هسته‌ای قابل لغو نبوده است اما ایران به کرات تاکید کرده که اجرای برجام، معیاری برای محک زدن امریکا در فضای بی‌اعتمادی قریب به چهار دهه‌ای میان دو کشور است. با سرعتی که امریکایی‌ها چه در کنگره و چه اعضای کابینه ترامپ پیش می‌روند این دیوار بی‌اعتمادی اگر بلندتر نشود امیدی به کوتاه شدن آن نخواهد بود.
