وعده راه‌اندازی تابلوی عرضه پساب/ آیا تجربه ناموفق عرضه برق در بورس انرژی تکرار می‌شود؟
وزارت نیرو در حالی وعده راه‌اندازی تابلوی عرضه پساب در بورس انرژی را می‌دهد که هیچ کس نمی‌داند ساز وکار عرضه این محصول چگونه است؛ ضمن اینکه سوال مهم آن است که بعد از تجربه ناموفق این وزارتخانه در بورس برق، آیا عرضه پساب که به مراتب حساسیت بیشتری دارد، موفق خواهد شد؟
به گزارش خبرنگار اقتصاد آنلاین، کمبود منابع مالی دولت، اجرای بسیاری از پروژه‌های عمرانی از جمله پروژه‌های تصفیه پساب را با مشکل مواجه کرده است. میانگین عمر پروژه‌های عمرانی در ایران به بیش از ۲۰ سال می‌رسد. عمر طولانی اجرای پروژه‌ها، وزارت نیرو را بر آن داشت که برای استفاده از ثروتی به نام پساب، به دنبال سرمایه‌گذار بخش خصوصی باشد.
قرار بود سرمایه‌گذارانی که عمدتا به بخش صنعت تعلق داشتند و کمبود منابع آب، برای آنها چالشی جدی به حساب می‌آمد، در قالب قراردادهای طولانی مدت، پساب شهرها را تصفیه کرده و آب حاصله را برای رفع نیازهای خود استفاده کنند. به دنبال تلاش‌های انجام شده، بخشی از پروژه‌های تصفیه پساب با مشارکت بخش خصوصی اجرایی شد؛ اما دقیق نمی‌دانیم چه میزان از پساب تصفیه شده کشور، حاصل سرمایه‌گذاری خود دولت و چه بخشی از آن نتیجه فعالیت بخش خصوصی است. در چنین شرایطی وزارت نیرو وعده راه‌اندازی تابلوی عرضه پساب در بورس انرژی را داده است.
آیا این وزارتخانه قصد دارد همچون تجربه ناموفق بورس برق، در تعیین قیمت کالایی که مالک آن نیست، دخالت کرده و برای چرخیدن چرخ تابلوی بورس، با اعمال قوانین بازدارنده، چوب لای چرخ اجرای پروژه‌های بیشتر تصفیه پساب بگذارد؟ یا اینکه استفاه از ساز و کار بورس می‌تواند اوضاع اجرای پروژه‌های این حوزه را بهبود بخشد؟
انحصارگری، بلای جان بورس برق
روزهای نخست که بورس برق راه افتاد، انحصار در خریدار صدای همه نیروگاه‌های خصوصی بخش برق را درآورد. در شرایطی که وزارت نیرو در راستای اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و رد دیون دولتی، بخشی از نیروگاه‌های خود را واگذار کرده بود و عرضه کنندگان برق متعددی برای حضور در بورس برق وجود داشتند، این وزارتخانه تنها خریدار برق در بورس بود! بعدها رضا اردکانیان وزیر نیروی دولت دوازدهم خبر داد که این معضل حل شده و خریداران بزرگ هم با مصوبه هیات وزیران می‌توانند به صف خریداران بورس برق اضافه شوند. اما هنوز که هنوز است، بورس برق آنچنان که باید و شاید رنگ و بوی بورسی به خود نگرفته است.
حالا قرار است پای پساب که پیچیدگی‌های بیشتری نسبت به برق دارد، به بورس انرژی باز شود. آیا عرضه پساب در بورس با ساز و کارهای من درآوردی و به دور از روح اصلی بورس، در توزیع مناسب ثروتی به اسم پساب موثر خواهد بود یا اینکه وزارت نیرو از این پوسته، برای ایجاد انحصار در عرضه پساب استفاده خواهد کرد؟
تاخیر در وعده وزیر نیرو
علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو در حاشیه مراسم رونمایی از پیشخوان رصد منابع آب کشور که ۲۴ تیر ماه ۱۴۰۲ برگزار شد، از گشایش تابلوی عرضه پساب در بورس انرژی طی هفته آینده خبر می‌دهد. وعده‌ای که گویا تا امروز عملیاتی نشده و در لیست وعده‌های مسئولان وزارت نیرو همچنان در حال تکرار است.
به گفته محرابیان، عرضه آب در بورس انرژی بیشتر از دو میلیارد متر مکعب آب برای صنایع تامین می‌کند و اگر صنایع آب‌بر نیز موفق به اجرای طرح‌های خود شوند، از طریق آزادسازی پساب می‌توان نیاز به آب شرب دیگر مناطق را تامین کرد.
وی ادامه می‌دهد: بر اساس قانون باید شرایط رقابتی ایجاد شود و پیش‌بینی می‌کنیم که از طریق بورس ظرفیت پساب بهداشتی در اختیار صنایع قرار گیرد.
وزیر نیرو در این مصاحبه اگرچه وعده راه‌اندازی قریب الوقوع تابلوی عرضه پساب را می‌دهد اما دقیقا نمی‌گوید که چه میزان پساب تصفیه شده در کشور حاصل اجرای پروژه‌های وزارت نیرو است و کدام بخش با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به دست آمده است. همچنین به این پرسش که آیا بخش خصوصی مجبور به عرضه پساب تصفیه شده در بورس است یا اینکه می‌تواند آن‌گونه که خودش تشخیص می‌دهد از منبع دراختیار حاصل از سرمایه‌گذاریش استفاده کند، پاسخی داده نمی‌شود.
با گذشت هفت ماه از وعده وزیر نیرو، یزدان رضایی معاون وی هم در نشستی به مناسبت دهه فجر از ورود پساب به بورس انرژی خبر می‌دهد.
رضایی می‌گوید: در بخش برق در چارچوب قانون برنامه هفتم توسعه معاملات بورس و انرژی به شدت رونق خواهد یافت و در ادامه بازار آب و پساب را خواهیم داشت و عرضه پساب در بورس انرژی را شاهد خواهیم بود.
عدم اطلاع فعالان صنعت آب از سیاست وزارت نیرو
در حالی که راه‌اندازی تابلو در بورس نیازمند اطلاع‌رسانی شفاف برای مشارکت همه ذینفعان در این بازار است، وزارت نیرو وعده راه‌اندازی تابلویی را می‌دهد که فعالان این صنعت در جریان چند و چون آن قرار ندارند. آنها نمی‌دانند که آیا امکان عرضه هر روزه پساب تصفیه شده در بورس وجود دارد یا نه و اساسا وزارت نیرو با چه ساز و کاری قصد دارد پساب تصفیه شده را در بورس عرضه کند؟
عطاء الله آیت اللهی کارشناس آب و محیط زیست در گفت‌وگو با «اقتصاد آنلاین» درباره راه‌اندازی تابلوی پساب در بورس انرژی و تاثیر آن بر بازچرخانی بیشتر آب بیان می‌کند: بحران آب کشور در همه جا مطرح است. صنایع بزرگ نیاز به آب مطمئن داشته و از سوی دیگر منابع آب جدید هم برای تخصیص به بخش صنعت وجود ندارد.
او بازچرخانی پساب شهری را یک منبع مطمئن برای بخش صنعت می‌داند و بر این باور است که این بخش می‌تواند با قراردادهای محکمی که با وزارت نیرو منعقد می‌کند، پساب را در طولانی مدت (مثلا ۳۰ تا ۳۵ سال) در اختیار بگیرد و برای رفع نیازهایش از آن استفاده کند. این روش که اکنون از آن استفاده می‌شود، روشی منطقی و اقتصادی است.
آیت اللهی درباره عرضه پساب در بورس یادآور می‌شود: اگر مجری پروژه خود وزارت نیرو باشد، پساب تصفیه شده متعلق به این وزارتخانه است و می‌تواند آن را در بورس عرضه کند اما صنعت آب مطمئن می‌خواهد و آبی نمی‌خواهد که یک روز قیمتش در بورس بالا برود و یک روز پایین بیاید.
او تاکید می‌کند: باید الگویی برای بورس تعریف شود که یک منبع مطمئن و مدت‌دار از پساب تصفیه شده در اختیار بخش صنعت قرار گیرد. منطقی‌اش این است که بیایند و برای یک دوره طولانی مدت، مقدار معینی پساب را به فروش بگذارند. مثلا ۶۰ لیتر در ثانیه پساب تصفیه شده شهر سیستان را به قیمت ۱۰۰ میلیارد تومان در اختیار گل گهر سیرجان قرار دهد. اگر غیر از این باشد، عرضه پساب در بورس شدنی نیست.
این کارشناس آب و محیط زیست عرضه پساب در بورس را روش جدیدی می‌داند که ممکن است بخش صنعت خودش را وارد این ماجرا نکند.
او اضافه می‌کند: سرمایه‌گذاری در بخش تصفیه پساب بسیار سنگین است. مثلا برای تصفیه پساب یک مرکز استان، به سه هزار تا ۳۵۰۰ میلیارد تومان سرمایه نیاز است به شرط آنکه ۷۰۰ لیتر الی یک متر مکعب پساب در اختیار بخش صنعت قرار گیرد، و این منبع به مدت ۳۰ تا ۳۵ سال در اختیار این بخش باشد، راه‌اندازی سیستم تصفیه، اقتصادی خواهد شد.
به اعتقاد آیت‌اللهی هیچ سرمایه‌گذاری، به صورت روزانه پساب در بورس عرضه نخواهد کرد و برای تامین آب صنعت هم این‌گونه برخورد نمی‌شود.
احتمال اثر مثبت بورس بر تصفیه پساب
اسفندیار مهر آیین کارشناس مطلع صنعت آب نیز در گفت‌وگو با «اقتصاد آنلاین» اگرچه درباره ساز و کارهای عرضه پساب در بورس اطلاعی در دست ندارد و پاسخ درباره ساز و کارها را به وزارت نیرو محول می‌کند اما نظرش درباره استفاده از بورس برای عرضه پساب مثبت است.
او با تاکید بر اینکه آنچه مطرح می‌کند، نظرات شخصی‌اش است، استفاده از ساز و کار بورس را عاملی برای ایجاد تحول در پروژه‌های بازچرخانی آب می‌داند.
مهرآیین می‌گوید: بهتر است خود پروژه‌های بازچرخانی آب برای تامین مالی در بورس عرضه شود اما عرضه پساب تصفیه شده هم اقدام مثبتی است و با آن مخالف نیستم. پساب یک محصول باارزش است و عرضه آن در بورس به این مفهوم است که بازچرخانی آب را پذیرفته‌ایم.
او اضافه می‌کند: فاضلاب بهداشتی شهر تهران امروز به روش خیلی نوین تصفیه می‌شود و آب حاصل از تصفیه خانه فاضلاب بهداشتی شهر تهران خرید و فروش می‌شود. یعنی این محصول به‌عنوان یک ارزش مطرح است. هم کشاورزان این آب را می‌خرند و هم صنعت خریدار آن است.
این کارشناس صنعت آب بیان می‌کند: در حال حاضر این خرید و فروش بدون استفاده از ساز و کار بورس است. من فکر می‌کنم چه اشکالی دارد که بورس هم به این بخش ورود پیدا کند. نه اینکه به‌طور قطع و یقین بگویم که اگر بورس وارد شود، نتیجه بخش است اما ورود بورس بی‌تاثیر نیست. این یک فرآیند مثبت است و می‌تواند به توسعه بازچرخانی آب هم کمک کند.
فراهم نشدن شرایط عرضه در بورس
بورس انرژی یکی از زیرشاخه‌های بورس کالا به حساب می‌آید. از شرایط حضور در چنین بازاری، وجود عرضه کننده‌های متنوع و محصول همگن است. اما درباره پساب حتی اصل همگنی را هم نمی‌توان رعایت کرد. در کلانشهری مثل تهران، تعطیلات چند روزه و مسافرت ساکنان آن به شدت حجم پساب تولید شده را کاهش می‌دهد.
بنابراین حجم عرضه پساب در تعطیلات نسبت به دیگر روزها کاهش خواهد یافت. ضمن آنکه گزارش‌های دریافتی حاکی از آن است که حتی پساب خام هم برای استفاده در مزارع، دزدیده می‌شود. از سوی دیگر آیا واقعا عرضه کننده‌های متنوع برای ارائه پساب تصفیه شده در بورس کالا وجود دارد؟ چه بخشی از سرمایه‌گذاران این حوزه به حضور در بورس و قیمت‌های تکلیفی وزارت نیرو تن می‌دهند؟ آیا قیمت پساب بر خلاف برق با ساز و کار بازار تعیین می‌شود؟ اینها همه پرسش‌هایی هستند که قبل از راه‌اندازی تابلوی پساب باید به آنها پاسخ داده شود تا سرنوشت این بازار، به سرانجام بورس برق دچار ن
