یکسان سازی نرخ ارز با مرکز مبادلات ارزی

صمد کریمی، مشاور ارشد بخش بین‌الملل ارزی چند روزی است که سخنگوی مرکز تازه‌تاسیس مبادلات ارزی شده است. وی با تشریح دلایل راه‌اندازی این مرکز به بیان انتظارات سیاستگذاران از کارکرد و عملکرد آن پرداخته است. این گفت‌و‌گو یک متن نوشتاری دارد که در ادامه می‌آید اما از لابه‌لای آن می‌تواند به خطوط نانوشته‌ای پی برد که مسیر آینده سیاست ارزی و شرایط حال را نشان می‌دهد. * پس از مدت‌ها بحث در خصوص سیاستگذاری ارزی و به‌کارگیری ابزارهای مختلف طرح مرکز مبادله ارزی عملیاتی شد. سیاست‌های ارزی از طریق این مرکز قرار است چگونه دنبال شود؟ قبل از پرداختن به سوال باید به روند گذشته نگاهی انداخت تا مشخص شود چرا این مرکز ایجاد شده است. نظام ارزی کشور در سال 1381 شناور مدیریت‌شده انتخاب و اجرایی شد. پس از آن نزدیک به یک دهه تا نیمه اول سال 1389 به‌رغم سیاست‌های انبساطی پولی و مالی در کشور نوسانات در بازار ارز بسیار محدود بود. از نیمه دوم سال 1389، بازار ارز وارد دوره جدیدی شد، به طوری که نرخ ارز در نیمه دوم سال 1389 به دلیل روند متغیرهای اقتصادی و غیراقتصادی و همچنین عوامل روانی جهش یافت، بخشی از جهش مزبور ناشی از شوک‌های خارجی (مشکلات نقل و انتقالات ارزی و کاهش سطح روابط کارگزار بانکی) بود. در بهمن‌ماه سال 1390، مجدداً بحث یکسان‌سازی مطرح و نرخ ارز معادل 1226 ریال تعیین شد. اما به‌رغم این اقدامی که صورت گرفت باز در نیمه نخست سال 1391، با یک نابسامانی در بازار ارز و نوسانات شدید در بازار مزبور مواجه هستیم. مطابق با قانون پولی و بانکی کشور، متولی کنترل و مدیریت بازار ارز، بانک مرکزی جمهوری اسلامی است. اهداف بانک مرکزی هم مطابق با همان قانون، تامین رشد اقتصادی، حفظ ارزش پول ملی، تراز پرداخت‌ها و کمک به رشد اشتغال در کشور است. نظامی ارزی هم که برای کشور تعیین شده بود، نظام نرخ ارز شناور مدیریت‌شده است. از این رو، بانک مرکزی مطابق با وظایف قانونی خود، باید طرح‌ها و برنامه‌های خود را در این راستا طراحی و اجرا کند. این حرکت جدید، دقیقاً در راستای سیاست‌های کلان اقتصادی و خاص سیاست‌های پولی و ارزی کشور است که مرکز مبادلات ارزی دارندگان و متقاضیان ارز، بر اساس آن ایجاد شده است. * چارچوب طرح به چه شکل است؟ در چارچوب این طرح، طرف عرضه در این بازار شامل شرکت‌های مشمول ماده 27 قانون بودجه و صندوق توسعه ملی در مرحله آغازین طرح هستند. در مراحل تکمیلی طرح صادرکنندگان غیرنفتی و همچنین اشخاص حقیقی و حقوقی دارای ارز به مولفه عرضه بازار ارز اضافه خواهند شد. در طرف تقاضا، در مرحله نخست طرح، واردکنندگان کالا/کالا- خدمات هستند که تقاضای خود را به سازمان توسعه تجارت، بر اساس مدارک و اسناد مربوطه ارائه می‌کنند. ثبت سفارش انجام می‌شود، به طوری که ثبت سفارش‌ها در چارچوب‌های مقرراتی و قانونی که وجود دارد، به بانک‌های عامل؛ «ملت» و «کشاورزی» ارسال می‌شود. این بانک‌ها بر اساس مقررات داخلی خود و مقررات ریالی و ارزی بانک‌ها و مقررات بانکداری بین‌الملل با توجه به اطلاعاتی که در خصوص میزان، نوع ارز و محل تحویل ارز در تعامل با بانک مرکزی و صادرکنندگان یا عرضه‌کنندگان ارز در اختیار دارند، با مشتری به توافق می‌رسند. بعد از ارائه تقاضا از سوی مشتری به بانک عامل اعم از تهران و شهرستان‌ها جهت دریافت ارز با نرخ غیرمرجع و توافق نهایی مشتری و بانک، بانک‌های عامل درخواست گواهی ثبت آماری از پرتال بانک مرکزی می‌کنند، بانک مرکزی این گواهی را تولید کرده و کد تخصیص ارز را مشتری اختصاص می‌دهد. وقتی که تخصیص ارز اختصاص پیدا کرد، بانک بر اساس آن وجه ریالی را از مشتری بر اساس نرخ اعلامی از سوی بانک مرکزی که همان نرخ غیر‌مرجع هست دریافت می‌کند. وقتی وجه ریالی از مشتری دریافت می‌شود بانک عامل این وجه ریالی را به حساب واسط در بانک مرکزی واریز می‌کند. در بانک مرکزی هم با توجه به توافقاتی که با بانک‌های عامل و صادر‌کنندگان شده است، ارز را در اختیار بانک عامل قرار گرفته و بانک عامل ارز به فروشنده خارجی از طریق بانک کارگزار خارجی بر مبنای روش‌های پرداخت بین‌المللی شامل ال‌سی، برات و حواله انتقال می‌دهد. وقتی این انتقال صورت گرفت، در نهایت وجه ریالی به حساب نهایی بانک مرکزی واریز شده صادرکننده هم که ارز خود را در این بازار عرضه کرده، وجه ریالی خود را دریافت می‌کند. * نرخ چگونه تعیین می‌شود؟ در این طرح شبکه صرافی‌های مجاز و کانون صرافان نقش اصلی در استخراج نرخ ارز آزاد و استخراج میانگین وزنی قیمت روزانه را دارند. بانک مرکزی با توجه به تعاملی که با شبکه صرافی‌های مجاز و کانون صرافان دارد، نسبت به اخذ قیمت نرخ ارز به نرخ بازار آزاد اقدام می‌کند. در بانک مرکزی یک سیستم قیمت‌گذاری نرخ ارز وجود دارد که وقتی روزانه قیمت‌های میانگین موزون اخذ شد، دو درصد زیر نرخ بازار بدون کارمزد، برای روز بعد و قبل از شروع روز کاری به بانک‌های عامل اعلام می‌شود. ضمن اینکه تصمیم بر این شده که به صورت عمومی هم این نرخ اعلام و در سایت بانک مرکزی درج شود. * این طرح در نهایت چه آثار و تبعاتی دارد؟ همان‌طور که استحضار دارید، ارز حاصل از صادرکنندگان که در این بازار عرضه می‌شود، مطابق با توافقاتی که با سازمان توسعه تجارت و وزارت صنعت، معدن و تجارت انجام گرفته، برای کالاهای گروه 3 و 4 و 5 خواهد بود. هم‌اکنون ساختار تولید ما در کشور به گونه‌ای است که اولویت نخست بخش تولید، ادامه روند تولید و حفظ اشتغال است. برای ادامه روند تولید، حفظ ظرفیت تولید و اشتغال، ما باید در کشور یک جریان باثبات از واردات کالا، به ویژه کالاهایی که مواد اولیه، واسطه‌ای و یا سرمایه‌ای هستند در بخش تولید ایجاد کنیم. این بازار واردکنندگان کالاهای گروه 3، 4 و 5 را که عمدتاً در بخش تولید و بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و نفت و گاز هستند هدف قرار داده است. آثار این طرح تامین منابع ریالی برای صادرکنندگان غیرنفتی و شرکت‌های مشمول ماده 27 قانون بودجه است، این طرح با تامین منابع ریالی صادرکنندگان کشور که اغلب خود تولیدکننده هستند کمک شایانی به حل مشکلات نقدینگی آنها خواهد کرد. شایان ذکر است صندوق توسعه ملی هم در این طرح مشارکت دارد، به طوری که منابع ریالی حاصل از عرضه صندوق توسعه ملی، به بخش‌ها و طرح‌های اولویت‌دار از طریق بانک عامل اختصاص می‌یابد. به عبارت دیگر، در اینجا ما شاهد دو بردار هستیم، بردار عرضه ارز از صندوق توسعه ملی که به ثبات در بازار ارز کمک کرده و از سوی دیگر بردار عرضه معادل ریالی ارز جهت تامین منابع ریالی پروژه‌های اولویت‌دار در کشور از طریق بانک‌های عاملی که صندوق توسعه ملی با آنها توافقات لازم را انجام داده است. این منابع ریالی در اختیار پروژه‌های اولویت‌دار در کشور قرار خواهد گرفت. خاطرنشان می‌سازد نیازهای ریالی هم که در بخش‌های نفت و گاز ما می‌تواند باشد از طریق عرضه این 5/14 درصد سهم شرکت نفت از صادرات نفت در بازار و تبدیل آن به ریال برای مجموعه شرکت‌های وزارت نفت امکان‌پذیر بوده که کمک بزرگی به بخش رشد تولید در بخش نفت و گاز خواهد بود. همان‌طور که اشاره شد این طرح در راستای سیاست‌های پولی و ارزی بانک مرکزی، اهداف سیاست‌های پولی شامل حمایت از تولید، حفظ اشتغال، افزایش ظرفیت تولید، تامین مالی مواد اولیه کالاهای واسطه و کالاهای سرمایه‌ای در قالب گروه‌های کالایی 3، 4 و 5 است. در این مرکز، عرضه فیزیکی ارزها (اسکناس) وجود نداشته و پرداخت در چارچوب ابزارهای پرداخت بین‌المللی (ال‌سی، برات و حواله) انجام می‌پذیرد. در برنامه‌های آتی خرید و فروش ارز به نرخ غیر‌مرجع بر اساس مقررات و بخشنامه‌های مربوطه در شبکه بانکی امکان‌پذیر خواهد بود. * هدف از این بازار چیست؟ هدف اصلی در خصوص راه‌اندازی این بازار، جلوگیری از نوسانات شدید نرخ ارز در بازار ارز و دستیابی به یک نرخ تعادلی است. * پس فعلاً هدف مدیریت نوسان است؟ مدیریت نوسانات نرخ ارز یعنی نوسانات در یک دامنه مشخص و با درجه اعتماد بالا حفظ شود. به عبارت دیگری بانک مرکزی بتواند با توجه به سیاست‌های پولی و نظام شناور مدیریت‌شده، نرخ ارز را در یک دامنه مشخص با نوسانات محدود و درجه اعتماد بالا کنترل و مدیریت کند. همان‌طور که اطلاع دارید مولفه‌های عرضه بازار ارز کشور، شامل صادرات نفت و گاز، صادرات غیرنفتی و خدمات است، ارزهایی که در واقع در حساب سبد دارایی خانوارها و صاحبان کسب‌و‌کارهاست نیز می‌تواند به سیستم بازگشته و در ثبات بازار ارز موثر است. از طرف دیگر، از لحاظ تقاضا برای واردات، خدمات، درمان، مسافرت وجود داشته و موضوع تعهدات قبلی نیز مطرح است. پس در قالب این طرح، بانک مرکزی با یک قیمت‌گذاری صحیح و بر اساس مولفه‌های عرضه و تقاضا در بازار و اصلاح قیمت‌ها تلاش می‌کند که در آینده تعادل باثباتی را در بازار ارز ایجاد کند. این ثبات می‌تواند به بازارهای دیگر مانند بازار طلا و بخش واقعی اقتصاد هم کمک کند. هدف دیگری که بانک مرکزی در چارچوب این طرح دنبال می‌کند، حمایت از بخش تولید است. حمایت از اشتغال و صادرات و اقتصاد بدون نفت است. همان طور که می‌بینید در اقتصاد هر گونه نوسان در قیمت ارز آثار و تبعات سوء را در اقتصاد کشور می‌گذارد. هدف بانک مرکزی، ایجاد ثبات در بازار ارز و ایجاد جریان باثبات جهت واردات و صادرات کالاست. ضمن اینکه این طرح، آثار مثبت خودش را در تصمیمات سرمایه‌گذاران، مصرف‌کنندگان، واردکنندگان و صادرکنندگان، سیستم مالی، بانک‌ها و حتی بورس ما خواهد گذاشت. بورس، تابع عملکرد شرکت‌هاست و هر چقدر در این بازار ثبات باشد، آثار و تبعات خودش را در ترازنامه، سود ویژه و سود ویژه قیمت سهام شرکت‌هایی که سهام‌شان را در بورس عرضه کرده‌اند، می‌گذارد. همچنین می‌تواند اثر ترازنامه‌ای در بانک‌ها و شرکت‌ها داشته باشند. بدیهی است بانک‌ها می‌توانند در قالب این سیستم با توجه به مقررات‌زدایی که در آینده خواهد شد به منابع ارزی بیشتری دست پیدا کنند؛ تقویت منابع ارزی بانک‌ها، به شکلی که بتوانند مصارف ارزی را در قالب پرداخت تسهیلات یا تامین مالی پروژه‌ها و تجارت انجام دهند. * قرار بود چند بردار ارزی وارد شود، صندوق توسعه ملی وارد شود، منابع شرکت ملی هم وارد شود. چرا شرکت ملی نفت اول وارد شد و صندوق توسعه ملی وارد نشد؟ در فاز نخست، شرکت‌های مشمول ماده 27 قانون بودجه، که همان شرکت نفت است 5/14 درصد از سهم از فروش نفت را در این بازار عرضه می‌کند. همزمان صندوق توسعه ملی نیز مطابق با مقررات در این بازار ورود پیدا خواهد کرد. * فاز دوم از چه زمانی شروع می‌شود؟ در فازهای آتی سایر صادرکنندگان غیر‌نفتی نیز ورود خواهند کرد. * بر اساس بودجه سال جاری سهم شرکت ملی نفت 12 میلیارد است چه میزان وارد مرکز ایجاد‌شده می‌شود؟ توافقاتی با شرکت نفت شده است. بر اساس این توافقات، آن بخشی که من می‌توانم خدمت‌تان عرض کنم، میزان عرضه ارز توسط این شرکت تا پایان سال مشخص شده است و طبیعتاً عرضه ارز هفتگی نیز مشخص است. * سرنوشت اولویت 5 به بعد چه می‌شود؟ در فازهای تکمیلی طرح، گروه‌های دیگر کالایی نیز وارد می‌شوند البته این امر مستلزم این است که گروه‌های کالایی 3، 4 و 5 پوشش داده شود. * چرا دو بانک را بانک عامل قرار دادید؟ در مرحله نخست، دو بانک. مقرر شده در روزهای آتی نمایندگان سایر بانک‌ها نیز جهت آشنایی با فرآیند کار در این مرکز حضور یابند. مشتریانی که در شهرستان‌ها هستند در چارچوب این طرح می‌توانند بدون مراجعه به این مرکز، واردات‌شان را انجام دهند. فقط کافی است اسناد و مدارک خود را از طریق شعب این بانک‌ها (ملت و کشاورزی) در شهرستان‌ها به ادارات مرکزی در تهران ارسال کنند. حتی مشتریانی که حساب‌شان نزد بانک‌های دیگر است، آنها هم می‌توانند در چارچوب این طرح کارشان را پیش ببرند. چون بالاخره بین بانک‌های کشور یا در سیستم بانکی، بانک‌ها نزد یکدیگر حساب دارند و از طریق آن روش‌های بانکی می‌توانند انتقالات وجه ریال و ارزی را با همدیگر انجام دهند. * همان طور که اشاره کردید قرار است از طریق بانک‌های عامل ارز در اختیار متقاضی قرار گیرد. نکته‌ای که وجود دارد این است که سه متغیر کلیدی در نقل و انتقالات ارزی وجود دارد. میزان، نوع و محل. برنامه‌تان برای انطباق این سه متغیر با عرضه و تقاضا داخل مرکز چیست؟ صادرکننده یا سمت عرضه در فاز نخست، شرکت نفت است بنابراین دقیقاً مشخص است که چه نوع ارزهایی و در کجا و با چه مبالغی وجود دارد. پس طبیعتاً وقتی که مشتری به سازمان توسعه تجارت مراجعه کرده و ثبت سفارش را انجام داده غربالگری در آنجا صورت گرفته و تقاضایش را به بانک عامل ارائه داده است. بانک عامل با مشتری وارد مذاکره می‌شود. اطلاع‌رسانی به مشتری صورت می‌گیرد که ارزها کجا هستند و وقتی که به توافق نهایی رسیدند،‌ مراحل بعدی آغاز می‌شود. یعنی ثبت گواهی ارزی توسط بانک عامل و کد تخصیص ارز توسط بانک مرکزی. وقتی کد تخصیص ارز اختصاص پیدا کرد، می‌توان با درجه اعتماد بسیار بالا اذعان کرد که مبلغ ارز توسط بانک مرکزی واریز و توسط بانک عامل حواله خواهد شد. * در حال حاضر در حجم بالا بازار غیر‌رسمی به متقاضیان تخفیف می‌دهد، تخفیفی که شاید دو درصد زیر قیمت مرکز را پوشش دهد؛ بنابراین برای متقاضی چه امتیاز وجود دارد که ارز خود را از این بازار تهیه کند؟ اگر یک جایی دارد خوب عمل می‌کند چه اشکالی دارد، اگر یک وارد‌کننده می‌تواند از طریق شبکه صرافی‌های مجاز ارز خود را تامین کند و انتقالات هم با سرعت بالاتری انجام شود چرا این کار در آنجا انجام نشود؟ لیکن این مرکز هم متقاضیان خاص خودش را دارد و خواهد داشت و به نظر من میزان استقبال از مرکز مزبور با یک نرخ صعودی مواجه خواهد شد. شبکه صرافی‌های مجاز، مرکز مبادلات ارزی موجود و حتی آن بخشی که برای تامین ارز اولویت‌های یک و دو وجود دارد، مکمل هم هستند. * فرایند تسویه ریالی با عرضه‌کننده ارز چگونه است؟ بعد از اینکه آن کد تخصیص ارز توسط بانک مرکزی اختصاص پیدا کرد، معادل ریالی ارز اخذ‌شده از سوی مشتری توسط بانک عامل به حساب واسط بانک مرکزی واریز می‌شود. بانک مرکزی بر اساس آن ارز را بر اساس مکانیزم بین‌بانکی در اختیار بانک قرار می‌دهد، بانک وجه ارزی را حواله می‌کند به بانک کارگزار خارجی، وقتی که این انتقال رخ داد، از حساب واسط مبلغ ریالی به حساب نهایی بانک مرکزی واریز می‌شود و بانک مرکزی این وجه ریالی را در حساب ریالی شرکت نفت کارسازی می‌کند. * این بحثی که اینجا وجود دارد که اینجا مابه‌التفاوتی می‌خواهند به صورت یارانه ارزی بدهند، چقدر صحت دارد؟ در چارچوب این طرح، چیزی به عنوان یارانه ارزی تاکنون مطرح نبوده است. در صحبت‌هایی که در مراسم افتتاحیه شد، گفتند که این مرکزی که ایجاد شده است،‌ یک گامی است به سمت حرکت به سوی بازار بین‌بانکی. * یک بازار بین‌بانکی وجود داشت سرنوشت آن بازار چه شد؟ بانک مرکزی با نرخ 1226، عملاً با بازار بین‌بانکی در تعامل است. منتهای مراتب، این هم بازار بین‌بانکی است. اگر شما دقت کنید در نهایت یک تعاملی هست بین سازمان توسعه تجارت یا وزارت صنعت و معدن و تجارت که واردکنندگان کالا و خدمت، اسناد و مدارکشان را در آنجا عرضه می‌کنند، ثبت سفارش می‌شود و بعد از طی این فرآیند کار در سیستم بانکی انجام می‌شود، از طریق بانک‌های عامل و بانک مرکزی خرید و فروش انجام می‌شود. * یعنی دقیقاً بازار بین‌بانکی. معاملات در این مرکز قطعی است؟ معاملات در این مرکز مطابق با رویه‌های بازار بین‌بانکی است و پس از انتقال ارز به حساب فروشنده خارجی و تسویه ریالی با عرضه‌کننده ارز معاملات قطعی خواهد بود. همچنین در آینده نزدیک بخشنامه‌ای به بانک‌ها ابلاغ خواهد شد که در آن «مقررات جدید ارزی در خصوص مبادلات ارزی بر مبنای نرخ غیر‌مرجع» به اطلاع بانک‌های کشور و عموم خواهد رسید، به طوری که خرید و فروش ارز در شبکه بانکی کشور تسهیل خواهد شد. * بحث همین است. آیا معاملات قطعی است چون در جریان اضافه برداشت‌ها بانک‌ها به دلیل خرید و فروش با نرخی بالاتر حساب‌شان بدهکار شد؟ این یک بحث فنی است. بالاخره ادارات ذی‌ربط بانک مرکزی شامل اداره سیاست‌ها و مقررات ارزی باید ابعاد کار را طراحی و بر اساس اصول حرفه‌ای تدوین و بعد به بانک‌ها ابلاغ کنند. ما فقط می‌توانیم بگوییم که این جزو برنامه‌های طرح ماست و اجازه بدهید که در گام‌های بعدی به آن بپردازیم. * در گام‌های بعدی، با این بازاری که ایجاد شده، کماکان شما می‌خواهید به نرخ ارز مراجع وفادار باشید؟ هدف اصلی طرح یکسان‌سازی است. تفاوت این مرکز با بورس ارز چیست؟ بازار ارز یک بازار 24‌ساعته در دنیاست. حجم مبادلات روزانه آن بیش از چهار هزار میلیارد دلار است. فعالان در این بازار شامل بانک‌های مرکزی، بانک‌های تجاری و سرمایه‌گذاری، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و هجینگ‌ها و صادرکنندگان و واردکنندگان هستند؛ و اشخاص حقیقی (خانوارها) سهم بسیار ناچیزی در این بازار دارند. عمده معاملاتی که در دنیا در این بازار در حال انجام شدن است، شامل معاملات نقدی، فوروارد، معاوضه و معاملات اختیار معامله هستند. طرح بورس قبل از طرح مرکز مبادلات ارزی ارائه شده است. همکاران در وزارت امور اقتصاد و دارایی این طرح را ارائه دادند، مصوبه شورای عالی بورس ارز نیز داشتند. مقایسه دو طرح حاکی از آن است که ما طرف عرضه و تقاضا را در هر دو طرح داریم؛ لیکن در بورس ارز مقرر شده بود با تلاقی عرضه‌کنندگان و متقاضیان کشف قیمت ارز انجام پذیرد. راهکار اساسی برای حل مشکل بازار ارز تقویت بازار بین‌بانکی است. طرح ایجاد مرکز پیشنهاد چه نهادی بود؛ آیا پیشنهاد بانک مرکزی بود؟ با عنایت به طرح پیشنهادی بانک مرکزی و همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر مراجع ذی‌ربط و در نهایت تایید ریاست محترم جمهوری مقرر شد مرکز مبادلات ارزی راه‌اندازی شود. کارشناسان و مدیران قدیمی، اینجا می‌گویند که اگر بانک مرکزی بازار فرعی را راه می‌انداخت، بهتر بود. چرا بین بازار فرعی و مرکز شما این مرکز را انتخاب کردید؟ هر اسمی می‌توان انتخاب کرد قبلاً رویکرد بازار فرعی بود، سپس طرح بورس و هم اینک مرکز مبادلات ارزی راهکار عملیاتی و استانداردی است. در اجرا ما به سمتی حرکت خواهیم کرد که حجم عمده تقاضاها و عرضه‌ها به مرکز مبادلات هدایت شده و این مرکز بازار غالب ارز در کشور شود.