معمای بهره‌وری در اقتصاد ایران

مصاحبه از شهرام مصلی(مدرس اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری)

مقدمه: بهره وری تا حد زیادی چگونگی رقابت تولیدات کشور را در عرصه بین المللی تعیین می کند. چنانچه بهره وری کار و سرمایه یک بنگاه در مقایسه با بهره وری بنگاه های دیگری که همان کالا را تولید می کنند، کاهش یابد، آن بنگاه توان رقابتی خود را در بازار جهانی از دست می دهد. در رابطه با روند بهره وری و وضعیت فعلی اقتصاد ایران در این زمینه و مشکلات و راهکار های افزایش بهره وری و همچنین مقایسه بهره وری ایران با سایر کشورها، با آقای دکتر علی رضا امینی، پژوهشگر وعضو هیات علمی دانشگاه مصاحبه ای انجام داده ایم که در ادامه می خوانیم

اقتصاد آنلاین: به عنوان اولین سوال برای آشنایی بیشتر خوانندگان با موضوع بفرمایید مفهوم بهره وری چیست؟ پاسخ: بهره وری به معنای استفاده بهینه و کارآمد از منابع در فرآیند تولید است. در این تعریف مطلب مهمی نهفته است، اینکه انسان می تواند هر روز کارهایش را بهتر از دیروز انجام دهد. بنابراین امروزه تمام کشورها به رشد بهره وری به عنوان مهمترین منبع رشد اقتصادی توجه دارند. وقتی ما بتوانیم به ازای تولید معلومی منابع کمتری استفاده کنیم، فشار کمتری بر محیط زیست وارد خواهد شد، قیمت تمام شده محصول کاهش یافته و در نتیجه رقابت پذیری بنگاه ها افزایش می یابد و مصرف کنندگان متنفع می شوند. این استراتژی مورد قبول همه کشورها است. در سند چشم انداز بیست ساله ایران نیز این موضوع دیده شده است. یعنی استراتژی رشد اقتصادی مستمر و شتابان جهت دستیابی به جایگاه اول اقتصادی منطقه. این هدف با استراتژی ارتقای بهره وری امکانپذیر است. چرا که ارتقای بهره وری با ارتقای سطح سواد سرمایه انسانی ، فناوری و سرمایه اجتماعی کشور همراه است که اینها مواردی است که به خوبی در سند چشم انداز به آن اشاره شده است و کاملا نشان می دهد که استراتژی ترسیم شده برای رشد بلند مدت کشور مبتنی بر ارتقای بهره وری است.

اقتصاد آنلاین: در سال 1404 با توجه به سند چشم انداز برنامه بیست ساله ما از کشورهای همسایه پیش افتاده و قدرت اول اقتصادی منطقه خواهیم شد. آیا ما از رشد کشورهای دیگر در آینده آگاهیم؟ و آیا کشوری مانند ترکیه با وضعیت رشد اقتصادی کنونی برای ما قابل دستیابی است؟ پاسخ: در خصوص اینکه یک افق بلند مدتی را ترسیم کرده ایم و می خواهیم به آن برسیم با در نظر گرفتن حرکت رقبا بوده است و به همین خاطر است که ما برای رسیدن به جایگاه اول منطقه به یک نرخ رشد سالانه بالای هشت درصد نیاز داریم. یعنی فرض شده اگر کشورهای منطقه مانند ترکیه و عربستان که رقیب ما هستند اگر رشد فعلیشان را ادامه دهند و مقداری هم رشدشان را افزایش دهند ما می توانیم جایگاه اول منطقه را داشته باشیم. ولی مسئله اصلی فراهم کردن الزاماتی است که رشد بالای هشت درصد را محقق کند.

اقتصاد آنلاین: وضعیت بهره وری ایران در مقایسه با گذشته و همچنین در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟ پاسخ:وضعیت بهره وری ایران نسبت به سی سال پیش پایینتر است. وقتی ما سال 55 را با سال 86 که آخرین آمار رسمی منتشر شده مقایسه می کنیم می بینیم که بهره وری کل عوامل سالانه یک درصد کاهش داشته است و این نشانگر اینست که به رغم اینکه سطح سرمایه و فناوری ارتقا پیدا کرده، سطح بهره وری کاهش یافته است و این یکی از معماهای اقتصاد ایران است. کمتر کشوری وجود دارد که این ویژگی را داشته باشد. شاید فقط بتوان در کشور های صاحب نفت این ویژگی را مشاهده کرد. ولی پاسخ اصلی این قضیه در این است که کارایی استفاده از منابعمان دچار مشکلات اساسی است. اینکه طرح های عمرانی ما دو برابر زمان لازم طول می کشد نشان می دهد مدیریت تخصیص منابع ما دچار مشکل است و یا اینکه می بینیم ظرفیت بی کار صنایع ما بالاست نمایانگر اینست که مدیریت بهره برداری از منابعمان اشکال دارد. این اشکالات ریشه در دیگر متغیر های اقتصادی دارد که باعث می شود منابع کشور به جای اینکه به سمت فعالیت های مولد حرکت کند به سمت فعالیت های غیر مولد برود.

اقتصاد آنلاین :علت های پایین بودن بهره وری در ایران چیست؟ پاسخ:یکی از علل تورم بالاست. ما در این دوره سی ساله بطور متوسط سالانه تورم بالای 18درصد داشته ایم.این تورم بالا سبب انحراف منابع به سمت دلالی و واسطه گری می شود. یعنی فعالیت هایی که کمتر مولدند و بهره وری کشور را کاهش می دهند. دومین علتی که میتوان مطرح کرد بحث بسته بودن اقتصاد ایران است. اقتصاد ایران به دلیل اینکه در مقایسه با کشور هایی همچون کشور های جنوب شرقی آسیا بر روی تجارت خارجی بسته است، دچار عدم رقابت شده است. عدم رقابت باعث این می شود که بنگاه ها کمتر به دنبال افزایش کارایی، هزینه های تحقیق و توسعه، ارتقای سرمایه انسانی، نوآوری، خلاقیت و ابداع باشند که این باعث می شود بهره وری ما در سطح بالایی قرار نگیرد. بر اساس گزارش جدید مجمع جهانی اقتصاد از وضعیت رقابت پذیری کشورها، ایران از نظر شاخص تعرفه ی وارداتی جزء سه کشوری است که بالاترین تعرفه ها را دارد که این تعرفه بالا رقابت بین تولید کننده خارجی و داخلی را از بین می برد و وقتی رقابت نباشد کارایی نیز حاصل نمی شود. علت دیگر اینست که قیمت های عوامل تولید در ایران به صورت واقعی تعیین نمی شوند. به عنوان مثال در ایران نرخ سود تسهیلات بانکی به صورت دستوری و بدون توجه به تورم تعیین می شود که این موضوع باعث انحراف منابع بانکی می شود. در واقع به جای اینکه منابع مالی بانک ها به سمت سرمایه گذاری مولد برود به سمت طرح های غیر مولد می رود و باعث ایجاد صف و همچنین ارائه تسهیلات روابطی می شود. این انحراف منابع و گسترش فعالیت های رانت جویانه منجر به کاهش بهره وری می شود. در حالی که اگر نرخ سود تسهیلات با توجه به تورم و با توجه به عرضه و تقاضای پول باشد باعث می شود منابع مالی محدود به کاراترین طرح های سرمایه گذاری تخصیص داده شود و بهره وری افزایش یابد. علت دیگر مداخله زیاد دولت در اقتصاد است. سهم بودجه دولت در تولید ناخالص داخلی نسبت به سی سال پیش افزایش یافته است. با توجه به بودجه بالای شرکت های دولتی که نشان می دهد دخالت دولت در اقتصاد بالاست و با توجه به پایین بودن کارایی شرکتهای دولتی نسبت به شرکت های خصوصی، این عامل باعث پایین آمدن میانگین بهره وری می شود.

اقتصاد آنلاین : آیا سهم بودجه دولتی بالا رفته و یا مبلغ بودجه افزایش یافته است؟ پاسخ:سهم بودجه سال 86 نسبت به سال 55 بالا رفته است. اینکه چرا سالهای 55 و 86 با هم مقایسه می شود به دلیل نرمال بودن و مشابه بودن شرایط اقتصادی در دو سال مذکور می باشد. عامل دیگر بی ثباتی قوانین و مقررات است. قوانین و مقررات ما به دلیل شفاف نبودن، پر نوسان بودن و تفسیرهای مختلفی که از آن می توان به عمل آورد باعث می شود سرمایه گذاری خارجی آن طور که لازم است صورت نگیرد. افزایش سرمایه گذاری خارجی باعث افزایش بهر وری می شود. چون بنگاه های خارجی از دانش فنی و سرمایه گذاری جدیدتری استفاده می کنند و این نکته باعث سرریز شدن اثرات این بنگاه ها به سمت بنگاه های داخلی می شود و میانگین بهره وری افزایش می یابد. در ادامه می توان بحث کاهش اعتماد را مطرح کرد. اعتماد در مبادلات اقتصادی کاهش پیدا کرده و اعتماد کم باعث افزایش هزینه مبادله می شود و در نتیجه باعث کاهش بهره وری می شود. راجع به بخش دوم سوال و اینکه بهره وری ما نسبت به کشور های موفق در چه وضعیتی است می توان گفت در حال حاضر میانگین بهره وری ما نسبت به کشورهای توسعه یافته نصف است و نشان دهنده اینست که ما یک پتانسیل خوب برای رشد بهره وری نیروی کار داریم. این نکته الزاماتی دارد از جمله اصلاح قوانین و مقررات و شفاف سازی آنها، ایجاد اعتماد که همان بحث افزایش سرمایه اجتماعی است، باز کردن اقتصاد و حرکت به سمت عضویت در سازمان تجارت جهانی که مستلزم کاهش نقش دولت در اقتصاد است. علاوه بر دلایل قبل، دو دلیل دیگر نیز وجود دارد. سرمایه انسانی ما نسبت به کشورهای توسعه یافته از لحاظ کمی و کیفی بسیار پایینتر است، خصوصا در زمینه آموزش عالی. هم نرخ ثبت نام در مقطع آموزش عالی کم است و هم از لحاظ کیفی در رده پایینتری قرار داریم. به عنوان مثال هیچ دانشگاهی از ایران بین 100 دانشگاه برتر دنیا قرار ندارد. همچنین در زمینه سطح فناوری فاصله زیادی با کشور های موفق داریم. سهم هزینه های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی ما حدود 0.5 در صد است در صورتی که در کشورهای توسعه یافته بین 2.5 تا 3 درصد می باشد. این نشاندهنده اینست که فناوری ما با سرعت کم رشد می کند. بنابر این برای رسیدن به جایگاه اول اقتصادی در منطقه باید هم سطح کمی و کیفی سرمایه انسانی و هم سطح دانش فنی را ارتقا دهیم که الزامات دشواری دارد، از جمله اینکه باید با کشور های دیگر تعامل سازنده ای داشته باشیم و با توجه به تجارت بیشتر بتوانیم جذب دانش فنی داشته باشیم.

اقتصاد آنلاین : با توجه به مسائلی که مطرح شد و با توجه به افق چشم انداز بیست ساله، آیا داریم به هدف مذکور نزدیک می شویم یا از آن فاصله می گیریم؟ پاسخ:در واقع باید به این نکته اشاره کنیم که روند رشد بهره وری از شروع برنامه سوم بهبود داشته است. متوسط رشد بهره وری کل عوامل در برنامه سوم توسعه(سالهای 83-1379) 1.5 درصد بوده و طی سه سال اول برنامه چهارم توسعه به 1.6 درصد رسیده است. مجموعا طی این 8 سال بطور متوسط 24 درصد رشد اقتصادی از محل ارتقای بهره وری کل عوامل ایجاد شده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته یا برخی کشورهای در حال توسعه که حدودا 50 درصد رشد اقتصادیشان از محل ارتقای بهره وری کل عوامل است، کم می باشد. اما در کل میتوان گفت بهبودی حاصل شده است. باید توجه شود که این رشدی که حاصل شده عمدتا از رشد سرمایه انسانی است. یعنی اگر عامل سرمایه انسانی را خارج کنیم، همچنان کارایی کم است و رشد بهره وری صورت نگرفته است. یعنی چنانچه بخواهیم به هدف چشم انداز بیست ساله در رابطه با هدف توسعه یافته شده دست پیدا کنیم باید روی رشد فناوری و رشد کارایی استفاده از منابع کار کنیم.

اقتصاد آنلاین : در رابطه با تاثیر تغییرات بهره وری و بیکاری نظرتان چیست؟ پاسخ:این دیدگاه سنتی که با افزایش بهره وری دچار کاهش اشتغال می شویم نادرست است و باید در آن تجدید نظر کرد. در بلند مدت بنگاه هایی که بهره وری بالا دارند حتما اشتغال بیشتری هم دارند. فرصت های شغلی که بدون توجه به بهره وری ایجاد می شوند به سرعت از بین می روند.

اقتصاد آنلاین :آیا بنگاه های زود بازده مصداقی از این مطلب است؟ پاسخ:بله یکی از مصادیق همین است. بنگاه های کوچک ترویج شد که متوسط اشتغالشان 2 نفر بوده است. بنگاه کوچک از فناوری مدرن نمی تواند استفاده کند و بهره وریش پایین است بنابراین در یک بازار رقابتی از رقبا جا می ماند و بعد از مدتی تعطیل می شوند. بنابراین باید به جهتی حرکت کنیم که ایجاد اشتغال همراه با افزایش بهره وری باشد.

اقتصاد آنلاین : پیشنهاد شما در رابطه با حرکت به سمت چشم انداز توسعه در رابطه با بهره وری چیست؟ پاسخ:بحث ارتقای بهره وری در برنامه چهارم و پنجم بطور شفاف مطرح شده است. اگر همان رویکردی را که در برنامه چهارم داشتیم در برنامه پنجم نیز داشته باشیم، اتفاق خاصی نخواهد افتاد. می توان گفت برنامه چهارم از لحاظ رشد بهره وری خیلی موفق نبوده است. لزوما باید یک تغییری در برنامه هایمان داشته باشیم خصوصا در بحث اندازه گیری بهره وری. یعنی یک نظام آماری باید تهیه کنیم که ابتدا وضعیت موجود را نشان دهد که بنگاه ها از نظر بهره وری در چه وضعیتی هستند، مدیران قابلیت مقایسه پیدا کنند به خصوص در شرکت های دولتی و این انگیزه بهبود را ایجاد خواهد کرد. در حال حاضر هیچگونه آماری در خصوص بهره وری شرکت های دولتی منتشر نمی شود. بنابر این پس از شفاف شدن اطلاعات بهره وری شرایط حاضر، برنامه بهبود بهره وری مد نظر قرار می گیرد و این نکته به ارتقای بهره وری کمک می کند. در حال حاضر وزارت بازرگانی اولین دستگاه اجرایی است که یک طرح آماری تخصصی برای اندازه گیری و تحلیل بهره وری در واحد های صنفی و بازرگانی طراحی کرده و به تصویب شورای عالی آمار هم رسانده است که انشاالله اجرا خواهد شد.