روسیه متحد تجاری ایران می شود؟
تقریبا تمام توافق‌هایی که برای توسعه روابط اقتصادی ایران و روسیه منعقد شده، روی زمین مانده‌اند. آیا این اتفاق به دلیل تحریم آمریکا رخ داده است یا محدود نگه داشتن ظرفیت تعاملات تجاری دو کشور تحت تاثیر ناکارآمدی دولت تدبیر و امید.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از فارس، گسترش روابط تجاری–اقتصادی بین‌المللی و افزایش صادرات غیرنفتی برای کشوری مثل ایران که در شرایط تحریمی قرار دارد بسیار حائز اهمیت است، زیرا از طرفی با تنوع‌سازی بازارهای فروش و گره زدن منافع خود با سایر کشورها فشارها و محدودیت‌های ناشی از تحریم را تعدیل می‌کند و از طرف دیگر به افزایش تولید و رونق اقتصاد داخلی کمک می‌کند.
در این بین بی‌تردید اولویت اصلی ایران، گسترش تجارت خارجی و همکاری‌های اقتصادی بین‌المللی با کشورهای همسایه و منطقه، و در قالب شرکای تجاری دوجانبه است. کشور «روسیه» که همسایه شمالی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، یکی از اقتصادهای نوظهور دهه گذشته بوده که به اعتقاد کارشناسان ظرفیت مناسبی برای گسترش تعاملات تجاری در چارچوب یک تعامل برد-برد را داراست.
فدراسیون روسیه با جمعیت ۱۴۶ میلیون نفری و واردات ۲۳۱ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۰، به یکی از جذاب‌ترین بازارهای رو به رشد مصرفی در دنیا تبدیل شده است که بخش قابل توجهی از این بازار می‌تواند توسط کالا و اجناس ایرانی تصاحب شود.
*وضعیت نامطلوب روابط اقتصادی ایران و روسیه نسبت به ظرفیت موجود
اما بازخوانی روابط ایران و روسیه بیانگر این واقعیت است که به رغم تمایل دو کشور به داشتن روابط قوی اقتصادی و اشتراک در مواضع سیاسی در بسیاری از تحولات سیاسی جهان (تحت تاثیر قرار گرفتن در بلوک مقابل آمریکا)، وجود موانعی موجب شده است تا انتظارات و اراده دو طرف در این مورد مهم همچنان برآورده نشود. گویا این انگاره که روسیه می‌تواند متحدی نیرومند برای برقراری مناسبات راهبردی با ایران در عرصه‌های اقتصادی و تجاری تلقی شود، در مسئولان کشور ایران نیز شکل نگرفته است.
هر چند که روابط سیاسی–امنیتی و دفاعی ایران و روسیه به رغم فراز و نشیب‌های تاریخی، در چند سال اخیر رو به بهبودی بوده است و به گفته صاحب نظران این روابط نوین در تاریخ دو کشور بی‌سابقه است اما از نظر اقتصادی نسبت به ظرفیت‌های موجود و کشورهای منطقه، وضعیت تعامل دو کشور در خور انتظار نیست.
در نتیجه به نظر می‌رسد بیان فرصت‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی – تجاری، واکاوی موانع و ارائه راه‌حل‌ها و پیشنهادات در راستای رفع موانع و گسترش همکاری‌ها میان دو کشور ایران و روسیه ضروری است تا سطح بالاتری از همکاری‌های سیاسی – اقتصادی و همگرایی راهبردی در مناسبات دو کشور ایجاد شود.
*بازخوانی روابط ایران و اتحادیه جماهیر شوروی تا قبل از فروپاشی
رابطه ایران با اتحاد جماهیر شوروی در دوره پهلوی از فراز و نشیب‌های گوناگون برخوردار بود. این روابط تحت تأثیر فضای ناشی از رقابت دو ابرقدرت شرق و غرب قرار داشت و تلاش ایران برای ایجاد روابط با آمریکا همواره رابطه با شوروی را تیره نگه داشته بود.
اما به طور کلی روابط ایران و شوروی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی با وجود برخی نگرانی‌ها و مسائل، به یک نوع ثبات نسبی رسیده بود ولی از این زمان تا پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷ به خاطر مسأله افغانستان و حمایت مسکو از بغداد، شکننده و ناپایدار بود.
با سفر مرحوم هاشمی رفسنجانی رییس وقت مجلس شورای اسلامی به مسکو در سال ۱۳۶۸ و امضای قرارداد ۱۰ میلیارد دلاری، همکاری‌های اقتصادی و فنی جدیدی میان دو کشور شکل گرفت، اما نباید نادیده گرفت که روابط دو کشور به طور جدی از میانه دهه ۱۹۹۰ آغاز شد.
*گسترش تعاملات ایران و روسیه با روی کار آمدن پوتین
پس از فروپاشی شوروی، به خاطر حاکمیت تفکر آتلانتیک‌گراها در روسیه و اولویت بالایی که مقامات مسکو برای ادغام در نهادهای بین‌المللی و غربی قائل بودند، سیاست خارجی روسیه در سال‌های نخست پس از فروپاشی، جایگاه مناسبی برای جمهوری اسلامی ایران قائل نبود و حتی ایران را به عنوان کانون تهدید برای منافع خود در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز می‌پنداشتند.
اما به تدریج نگرش آتلانتیک‌گراها در روسیه زیر سوال رفت و روسیه برای اقناع افکار عمومی داخلی و نشان دادن استقلال عمل خود در روابط بین‌الملل به توسعه روابط با دولت‌هایی چون ایران پرداخت. به طور کلی در شرایط تقابلی و رقابت روسیه با غرب، زمینه برای گسترش روابط ایران و روسیه مهیا می‌شود.
بازدیدهای پیاپی مقام‌های دو کشور در سطح وزرا (وزرای خارجه، دفاع و دبیران شورای امنیت) و دیدار سران دو کشور در نیویورک در سال ۲۰۰۰ کمک کرد تا وضعیت جدیدی پدید آید و روابط نزدیک روسیه و ایران بیش از پیش تثبیت شود. دیدار محمد خاتمی رییس جمهور وقت ایران، در سال ۲۰۰۱ از روسیه و توافقنامه همکاری‌های اساسی با ولادیمیر پوتین، موجب شد روابط دو طرف برای دهه بعدی به طور جدی‌تر تداوم یابد.
در گفت‌و‌گوی سران دو کشور که در زمینه همکاری‌های نزدیک اقتصادی انجام شد بیانیه‌ای نیز درباره دریای خزر صادر شد. در آوریل ۲۰۰۲ وزیر خارجه ایران از مسکو دیدار و مدارک تایید شده موافقت‌نامه مارس ۲۰۰۱ را مبادله کرد و سرانجام دیدار پوتین از تهران در سال ۲۰۰۸ و دیدار با رهبر انقلاب اسلامی و محمود احمدی‌نژاد رییس جمهور وقت ایران را میتوان نقطه اوج این روابط دانست.
روابط اقتصادی دو کشور از سال ۲۰۰۰ و پس از روی کارآمدن پوتین، سفر رییس‌جمهور وقت ایران به مسکو و قرارداد همکاری‌های ۱۰ ساله دو کشور بیش از پیش گسترش یافت؛ به طوری که در سال ۲۰۰۵ روسیه به هفتمین شریک تجاری ایران تبدیل شد. اما با انتقال قدرت از ولادیمیر پوتین به دمیتری مدودف غرب‌گرا در سال ۲۰۰۸، بار دیگر روابط تهران و مسکو دچار رکود قابل توجهی شد.
*افول روابط دو کشور با انتقال قدرت از پوتین به مدودف
هرچند ماه‌های ابتدایی ریاست‌جمهوری مدودف با اقدام نظامی روسیه در اوستیای جنوبی در اوت ۲۰۰۸ علیه گرجستان و به دنبال آن تقابل همه‌جانبه روسیه با غرب همراه شد، اما در ادامه مدودف نشان داد که دوره‌ای از سیاست خارجی روسیه آغاز شده که تمایل بیشتر مسکو بر هماهنگی با غرب است.
او و اوباما سیاست "بازشروع" را برای بهبود روابط با یکدیگر آغاز کردند. بر این اساس دیپلماسی روسیه در برابر ایران نیز روز به روز پیچیده‌تر شد. این دیپلماسی اگر چه دوگانگی پیشین را نداشت، اما فشار بیشتری بر ایران وارد می‌کرد.
تغییر رفتار مسکو در برابر تهران، ﺗﺄثیر بسیار محسوس در موضوع هسته‌ای ایران داشت، تا جایی که محمود احمدی نژاد رییس جمهور وقت ایران با انتقاد از عملکرد روسیه در مورد ایران، از روسیه به "پلیس خوب" در جمع کشورهای ۱+۵ تعبیر کرد. با این حال مسکو در ژوئن ۲۰۰۹ برخلاف دولت‌های غربی، بعد از انتخاب دوباره محمود احمدی نژاد به عنوان ریاست جمهوری ایران، انتخاب وی را تبریک گفت.
روابط ایران و روسیه در سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۱۰، با وجود پشتیبانی مسکو از محمود احمدی نژاد رو به وخامت گذاشت. در شرایط تیرگی روابط امریکا و روسیه، این کشور قرارداد یک میلیارد دلاری فروش موشک‌های اس ۳۰۰ به ایران را امضاء کرده بود. ولی با صدور قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت علیه برنامه هسته‌ای ایران، روسیه تحویل آن را به حالت تعلیق درآورد.
*تحریم روس‌ها از سوی غربی‌ها، نقطه عطف روابط ایران و روسیه در دهه گذشته
ولادیمیر پوتین سال ٢٠١٢، در حالی به عنوان رییس جمهور به کاخ کرملین بازگشت که ایران از شرایط اقتصادی و بین‌المللی خوبی برخوردار نبود. این عوامل، در یکی دو سال اول روی کار آمدن پوتین، مانع احیای دوباره روابط ایران با روسیه شد. اما با گذشت زمان و در کنار مذاکرات ایران با قدرت‌های جهانی در چارچوب گروه ۱+۵، تشدید بحران سوریه و افزایش تمایل روسیه برای ایفای نقش در آن باعث شد موضوع همکاری منطقه‌ای به محور همکاری‌های تهران - مسکو تبدیل شود.
رویکردهای مشترک دو کشور در مورد مسایل افغانستان، عراق و سوریه سبب شد سرگئی لاوروف در سپتامبر ۲۰۱۴ ایران را "متحد طبیعی" روسیه بخواند. در ادامه نیز با ایجاد بحران اوکراین و تحریم روسیه از سوی غرب و مهمتر از همه ورود روسیه به صحنه عملیاتی نبرد سوریه، مرحله جدیدی در همکاری‌های تهران و مسکو شکل گرفت و روابط دو کشور در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای روند رو به رشد گرفت.
پوتین در نوامبر ۲۰۱۵ برای شرکت در نشست صادرات گاز، به تهران سفر کرد و برای دومین با رهبر انقلاب دیدار کرد. وی در این دیدار به دلیل همراهی این کشور در مذاکرات اتمی و مواضع مناسب در برابر بحران سوریه مورد تمجید قرار گرفت. همچنین رهبران دو کشور اعلام آمادگی کردند که روابط ایران و روسیه با گسترش در همه حوزه‌ها به رابطه‌ای راهبردی تبدیل شود.
در نتیجه پس از این اتفاقات، اراده سیاسی شکل گرفته در تهران و مسکو، موجب حرکت‌هایی در رابطه با گسترش همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور شد. اما باید گفت که با همه اراده و تدابیر لازم، حجم مبادلات تجاری بین ایران و روسیه اصلا متناسب با ظرفیت‌ها و قابلیت‌های دو کشور نبوده است.
نمودار بالا روند تجارت بین ایران و روسیه را نشان می‌دهد. طبق این نمودار صادرات ایران در دوره زمانی سال‌های ۸۸ تا ۹۸ همواره کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار بوده است. میزلن صادرات روسیه به ایران هم فراز و فرودهای زیادی داشته است اما هیچگاه به سطح سال ۱۳۹۱ نرسیده است.
تاکنون تفاهم‌نامه‌های اقتصادی و اقتصادی – سیاسی زیادی میان ایران و روسیه منعقد شده است که در جدول ۱ آمده است، اما باوجود این تفاهمنامه‌ها همچنان در مسیر گسترش تعاملات اقتصادی دو کشور، موانعی تجاری وجود دارد که تا زمانی که توسط طرفین حل و فصل نشود صرف ابراز تمایل و انعقاد قرارداد، گرهی را باز نمی‌کند.
جدول ۱– برخی از تفاهم نامه‌های اقتصادی میان ایران و روسیه
*آیا تحریم مانع گسترش تعاملات ایران و روسیه شده است؟
به طور کلی میتوان اینگونه ادعا کرد که تقریبا تمام توافق‌هایی که در زمینه افزایش روابط اقتصادی میان دو کشور جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه انجام شده است روی زمین مانده‌اند و تحقق نیافته‌اند. البته جریان غربگرای ایران سعی می‌کند که این موانع تجاری را سیاسی جلوه کند و این انگاره را در اذهان عمومی تقویت کند که "روسیه به دلیل همراهی با تحریم‌های آمریکا حاضر به تعامل اقتصادی با ایران نیست".
در پرونده «میدان سرخ» به بررسی موانع پیش رو برای گسترش تعاملات اقتصادی بین ایران و روسیه پرداخته می‌شود تا مشخص شود آیا تحریم مانع توسعه روابط اقتصادی ایران و روسیه بوده است یا برخی ناکارآمدی‌های اقتصادی در دولت یازدهم و دوازدهم ظرفیت این تعاملات را محدود نگه‌داشته است؟ که ضروری است دولت سیزدهم برای رفع این محدودیت‌ها اقدام کند.
درباره نام‌گذاری این پرونده، «میدان سرخ» نام میدانی مشهور در مرکز شهر مسکو، پایتخت روسیه است که بسیاری از خیابان‌های اصلی مسکو به این میدان منتهی می‌شوند (تصویر ۲). میدان سرخ از مشهورترین نمادهای گردشگری کشور روسیه به شمار می‌رود که علاوه بر جاذبه‌های گردشگری و تاریخی‌اش، محل رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی کشور روسیه نیز است.
تصویر ۲- میدان سرخ مسکو
در گزارش‌های بعدی پرونده «میدان سرخ» به بررسی موانع پیش روی گسترش تعاملات اقتصادی ایران و روسیه و راهکارهای حل آنها خواهیم پرداخت.
