سهم ایران از بازار گاز ترکیه
اقتصاد ترکیه طی دهه‌های اخیر و به‌ویژه از اوایل دهه ۹۰ میلادی رشد مستمر و قابل‌توجهی را تجربه کرده‌است.
همچنین آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید که سهم انرژی‌های فسیلی در مجموع انرژی اولیه تامین‌شده ترکیه، در سال ۲۰۱۹ برابر با ۸۳ درصد بوده که نشانگر اهمیت انرژی‌های فسیلی در سبد انرژی این کشور است.
ترکیه بخش اعظم منابع انرژی اولیه خود را وارد می‌کند. بر‌اساس گزارش اختصاصی آژانس بین‌المللی انرژی، در سال ۲۰۱۹ ترکیه ۳۱ درصد از مجموع منابع انرژی تامین‌شده (TES) خود را در داخل تولید کرده‌است. این کشور طی دهه اخیر سیاست‌های فعالی در راستای تضمین امنیت انرژی اقتصاد رو‌به‌رشد خویش اتخاذ کرده که مهم‌ترین این سیاست‌ها عبارتند از: ایجاد هاب انرژی در منطقه جنوب‌شرق اروپا، افزایش اکتشافات نفت و گاز و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر. هر‌یک از این سیاست‌ها که در راستای افزایش امنیت انرژی در این کشور تدوین شده‌اند؛ شامل مجموعه‌ای از پروژه‌های اقتصادی در ابعاد داخلی و بین‌المللی هستند.
ترکیه به‌عنوان هاب انرژی
ترکیه دستکم از سال‌های دهه ۱۹۹۰ در تدارک بهره‌برداری از موقعیت جغرافیایی آن کشور برای انتقال گاز کشورهایی نظیر ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به اروپا بوده‌است. پروژه انتقال گاز ایران به ترکیه در سال ۱۹۹۶ گامی عملی در این راستا بود که امتداد آن به اروپا به دلایلی نظیر رقابت با گاز روسیه و تحریم‌ها علیه ایران ناکام ماند. قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه در حالی در سال ۲۰۲۵ منقضی میشود که همچنان مذاکراتی درباره تمدید آن انجام نگرفته‌است. ترکیه در سال ۲۰۰۶ به اتفاق جمهوری‌آذربایجان خط لوله باکو - تفلیس - جیهان را افتتاح کردند که نفت جمهوری‌آذربایجان را به‌جای عبور از ایران، از مسیر گرجستان به بندر جیهان ترکیه انتقال می‌داد؛ الگویی که در سال‌های بعد در قالب پروژه‌های مشابه دیگری در حوزه‌های انرژی و حمل و نقل تکرار شد. آنگونه که خبرگزاری آناتولی گزارش کرده، این خط لوله طی ۱۴ سال بهره‌برداری، یعنی تا ژوئن ۲۰۲۰ معادل ۳ میلیارد و ۴۵۷ میلیون بشکه نفت جمهوری‌آذربایجان را به بازارهای جهان عرضه کرده‌است.
بندر جیهان ترکیه همچنین محل اتصال خط لوله نفتی مهم دیگری به بازارهای جهانی است که نفت عراق را از طریق اقلیم کردستان و گذرگاه فش‌خابور، به ترکیه و دریای مدیترانه می‌رساند. منابع عراقی میزان نفت صادر شده توسط این خط‌لوله را پیش از باز‌پس‌گیری کرکوک از اقلیم‌کردستان، معادل روزانه معادل ۶۰۰ هزار بشکه تخمین زده‌اند. همچنین اقلیم‌کردستان به اتفاق شرکت روسی گازپروم مشغول احداث مسیر جایگزینی برای انتقال نفت این منطقه به ترکیه هستند. ترکیه همچنین از سال ۲۰۱۴ موفق شده‌است تا بخشی از طرح انتقال گاز روسیه به اروپا باشد. این پروژه که ترک استریم (TurkStream) نام دارد، در ابتدای سال ۲۰۲۰ با انتقال گاز روسیه به بلغارستان افتتاح شده است. این خط لوله منجر به متنوع‌ساختن مسیرهای انتقال گاز روسیه به اروپا و افزایش نقش استراتژیک ترکیه در تامین انرژی اتحادیه اروپا میشود. ترکیه و جمهوری‌آذربایجان همچنین در سال ۲۰۱۸ کار ساخت خط لوله ترانس‌آناتولی (TANAP) را به پایان رساندند که گاز میدان شاه‌دنیز در دریای خزر را از طریق خط لوله باکو - تفلیس - ارزروم دریافت و به خط لوله ترنس‌آدریاتیک (TransAdriatic Pipeline) انتقال می‌دهد.
افزایش اکتشافات نفت و گاز
ذخایر اثبات‌شده نفتی ترکیه در سال ۲۰۲۱ دارای ۳۷/ ۰ میلیارد بشکه نفت درجاست که این رقم در سال ۲۰۱۴ برابر با ۲۹/ ۰ میلیارد بشکه بوده‌است. این افزایش اگرچه نشان‌دهنده شتاب ترک‌ها در عملیات اکتشافی است، اما همچنان گاز طبیعی را باید شالوده سیاست‌های امنیت انرژی ترکیه دانست. ترکیه هم‌اکنون سالانه حدود ۱۲میلیارد دلار گاز به‌صورت طبیعی و ال‌ان‌جی عمدتا از روسیه، جمهوری‌آذربایجان، ایران، آمریکا، قطر و الجزایر وارد می‌کند. کشف میادین جدید گازی در دریای‌سیاه و مدیترانه‌شرقی؛ گام موثر این کشور برای ارتقای امنیت انرژی و تبدیل‌شدن به هاب انرژی است. آغاز عملیات استخراج گاز از چاه تونا-۱ در دریای‌سیاه با ذخیره گاز طبیعی ۳۲۰ میلیارد متر‌مکعبی که می‌تواند تا اواخر سال ۲۰۲۳ عملیاتی شود، منجر به کاهش وابستگی ترکیه به گاز وارداتی خواهد شد.
ترکیه همچنین پروژه چالش بر‌انگیزی به‌عنوان وطن‌آبی را علیه یونان و قبرس طرح کرده‌است که طی آن، بخش مهمی از منطقه انحصاری اقتصادی یونان و قبرس در بستر دریای مدیترانه مورد ادعا قرار می‌گیرد. ترکیه قصد دارد با استمرار بر داعیه خویش نسبت به منابع تحت‌ارضی مدیترانه شرقی زمینه جهش قابل‌ملاحظه‌ای را در راستای ایجاد هاب انرژی فراهم کند.
جایگاه ایران در آینده بازار انرژی ترکیه
بنابر پیش‌بینی‌ها اقتصاد ترکیه در سال ۲۰۵۰ در جایگاه ۱۲ جهان و درست پس از بریتانیا و فرانسه قرار خواهد داشت. این کشور با وجود نیاز فزاینده به منابع انرژی و لزوم تنوع‌بخشیدن به تامین‌کنندگان این منابع، جایگاه مشخصی برای ایران در بازار انرژی خویش در نظر نگرفته‌است. این امر در کنار ظرفیت‌های بسیار زیاد ترانزیتی ترکیه در انتقال گاز ایران به بازار اروپا، نشانگر عدم‌تفوق ایران در بهره‌مندی از ظرفیت‌های اقتصادی خویش است. درک این نکته که معادلات بازار انرژی و به‌ویژه گاز طبیعی، مبتنی بر ثبات و امنیت طولانی‌مدت در بخش تامین است، می‌تواند تصویری از دلایل عدم‌جذابیت گاز ایران برای مشتریان خارجی باشد.
همچنین باید در نظر داشت که همکاری‌های ترکیه، جمهوری‌آذربایجان و روسیه در حوزه انرژی، بخشی از ساختار همکاری‌های وسیع‌تر میان این کشورها در حوزه‌های مختلف است؛ لذا بدیهی است که برای تداوم حضور در بازارهای این کشور، باید مجموعه‌ای از همکاری‌های منطقه‌ای و چندجانبه را با ترکیه به‌عنوان گلوگاه آتی صادرات گاز به اروپا تنظیم کرد.
ایران باید بتواند با تنوع‌بخشی به بازار و روش‌های صادراتی خویش، اهرم‌های لازم در مذاکرات انرژی با ترکیه را کسب کند. این کشور در مقایسه با دهه ۱۹۹۰ میلادی به منابع بسیار گسترده‌تری از انرژی چه در داخل و چه از طریق روسیه و آذربایجان دست یافته‌است. به‌عبارت دیگر، ترکیه در این ۲ دهه با احداث خط لوله‌های متعدد نفت و گاز، به اعتماد‌به‌نفس و قدرت چانه‌زنی بیشتری رسیده‌است که این امر لزوم متنوع ساختن را‌ه‌های صادرات گاز ایران به بازارهای دیگر را گوشزد می‌کند.
ایران برای آنکه بتواند در بازار گاز ترکیه و ورای آن به موفقیت دست‌یابد، ضمن رفع ریسک‌های کلان در بخش انرژی کشور، نسبت به طراحی راه‌حل‌های اقتصادی در داخل و خارج از ایران با مشارکت بخش خصوصی داخلی و خارجی، ایجاد زمینه‌های همکاری منطقه‌ای در بخش‌های LNG، تولید برق، افزایش مجتمع‌های پالایشگاهی و پتروشیمی با خوراک گاز‌طبیعی و همچنین حمایت از ایجاد شبکه‌ای از خطوط انتقال انرژی به دریای مدیترانه از طریق عراق و سوریه اقدام کند.
