کوچ تلگرام‌نشین‌ها به واتس‌آپ

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، کمتر از دو سال پس از امضای دستور فیلتر تلگرام در مهر ماه 1398 هم سرکرده کانال آمدنیوز دستگیر شد و هم دادستانی که زیر حکم فیلتر تلگرام را امضا کرده بود. این دو اتفاق در کنار رشد بی‌سابقه فروش فیلترشکن، زمزمه‌هایی را مبنی بر رفع ‌فیلتر تلگرام مطرح کرد و این زمزمه‌ها بر مبنای این فرض شکل گرفت که یکی از دلایل اصلی فیلتر تلگرام کانال‌هایی مانند آمدنیوز بود که به انتشار اخبار کذب و ایجاد اغتشاش مشغول بودند.

اما به زعم جعفر محمدی، عضو هیات مدیریت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و عضو کمیته راهبری مرکز نوآوریICT دانشگاه شریف در گفت‌وگو با «اعتماد» شاید کانال‌های تلگرامی درباره زمان محدودی می‌توانستند، منبع اغتشاش و شایعات باشند اما زیان ورود واحد پولی دیجیتالی تلگرام به کشور و البته سودهای فراوان ناشی از فروش فیلترشکن، وزنه بیشتری داشتند.

واحد پولی دیجیتال تلگرام به نام «گرام» قرار است تا 9 آبان به بازار عرضه شود و همین امر نگرانی‌های زیادی را در خصوص چرخه مالی کشور ایجاد کرده بود اما با توجه به آخرین مطالعات ایسپا، در حال حاضر 42.4 درصد از کاربران فضای مجازی از تلگرام استفاده می‌کنند و بخشی از سود این کار در قالب هزینه‌های سرور به خارج از کشور منتقل می‌شود. عضو هیات مدیریت سازمان نظام صنفی یارانه‌ای با «اکوسیستم» خواندن تلگرام، دلیل استقرار کاربران در تلگرام را مربوط به دیگر ویژگی‌های این اپلیکیشن می‌داند. به زعم او فیلتر بودن دیگر پایگاه‌های چرخش آزاد اطلاعات مانند یوتیوب و توییتر، تمام امکانات اطلاع‌رسانی و تولید محتوا را به یک اپلیکیشن محدود کرده است.

به همین دلیل کاربر ایرانی حاضر است با خرید فیلترشکن و بزرگ‌ کردن قدرت و ثروت افرادی خاص و به‌ خطر انداختن امنیت تلفن‌ همراه خود همچنان کاربر تلگرام باقی بماند.

خروج ارز: تلگرام یا گرام؟

ورود به حوزه مالی با ارز رمزنگاری شده گرام و تهدیدات اقتصادی آن برای کشور یکی از مهم‌ترین عواملی است که به زعم عضو هیات‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای در فیلترینگ تلگرام موثر بود. تلگرام در مرحله پیش‌انتشار توانست با جذب سرمایه‌ای معادل 1.7 میلیارد دلار از شرکت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های خصوصی این طرح جاه‌طلبانه را استارت بزند. طبق برنامه اعلامی نیز انتظار می‌رود در آبان ماه سال جاری این رمز ارز به 350 میلیون کاربر تلگرام عرضه شود.

محمدی با اشاره به اینکه کنترل رمزارزها از حیطه دولت‌ها خارج است در گفت‌وگو با «اعتماد» زیان مالی این رمزارز را به کشور سنگین برآورد کرد و همین عامل را در زمره اصلی‌ترین دلایل بالقوه فیلترینگ تلگرام برشمرد. این عامل در کنار عامل بالفعل جوسازی‌ها و تلاش‌های مافیای فروش فیلترشکن‌ها احتمالا تاثیر بیشتری در فیلترینگ تلگرام داشته تا وجود کانال‌های تلگرامی مثل آمدنیوز زیرا حوزه تاثیر چنین کانال‌هایی بازه‌های زمانی محدود بوده اما زیان ورود رمزارز و البته سودهای فراوان ناشی از فروش فیلترشکن، وزن بالایی داشته‌اند.

با اینکه مخاطرات زیادی در یکه‌تازی تلگرام در فضای ارتباطات کشور وجود دارد اما نگاهی به همین بازار پرسود فروش فیلترشکن نشان می‌دهد که عملا فیلترینگ تلگرام نتوانسته است مانع موثری برای جلوگیری از رخداد این مخاطرات باشد. سایت‌های فروش فیلترشکن ارز را به دست سرور‌های خود در خارج از کشور می‌سپارند و با اینکه همین امر هم برای ذی‌نفعان سودآور است اما بخشی از هزینه خرید فیلترشکن عملا از کشور خارج می‌شود.

مافیای فیلترشکن و تجارت چند صد میلیاردی

23 دی ماه 1396 تلگرام که به مدت محدودی از دسترس خارج شده بود دوباره در دسترس قرار گرفت. در همین تاریخ روزنامه ایران در گزارشی خبر از افزایش یک‌هزار و 650 درصدی دانلود فیلترشکن «سایفون» داد. ایران به نقل از «مادربورد» از دانلود روزانه 700 هزارتایی این فیلترشکن خبر داد و فیلترشدن تلگرام از همان هفته ابتدایی کاربران 40 میلیونی تلگرام را به سمت نصب انواع فیلترشکن‌های رایگان و پولی سوق داد. تجارت چند صد میلیاردی فروش فیلترشکن و مافیای قدرتمند پشت آن به اظهارات محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در صحن علنی مجلس نیز کشیده شد. آذری‌جهرمی در 11 شهریور سال جاری و در جلسه علنی مجلس از تجارت پرسود فیلترشکن‌ها پرده برداشت و گفت با اینکه افراد پشت این تجارت مشخص هستند اما برخوردی با آن نمی‌شود، فیلترشکن‌ها به راحتی فروخته می‌شوند و «شاهد تجارت چند صد میلیاردی در این حوزه هستیم.» اما ریشه این فروش‌های میلیاردی فیلترشکن ارتباط مستقیم با عدم مهاجرت بخش زیادی از کاربران تلگرام به اپلیکیشن‌های دیگر دارد. به گفته محمدی می‌توانیم، تعداد استفاده‌کنندگان فیلترشکن را هم‌تراز با کاربران تلگرام بدانیم. طبق آخرین آمار ایسپا در حال حاضر 42.4 درصد از کاربران شبکه‌های اجتماعی از تلگرام استفاده می‌کنند و بخش عمده‌ای از آنها از فیلترشکن‌های پرخطر رایگان استفاده می‌کنند ‌که یک چالش بزرگ امنیتی برای کشور به وجود آورده‌اند. به دلیل حجم بالای استفاده‌کننده حتی نسبت پایینی که از فیلترشکن‌های پولی استفاده می‌کنند، ‌سود کلانی را روانه جیب مافیای این حوزه می‌کنند. طبیعتا این بازار میلیاردی به تقاضا نیاز دارد و آن مافیایی که آذری‌جهرمی از آن یاد می‌کند، بازار بزرگش را تقویت می‌کند تا با فیلتر شدن دیگر ابزارها همچنان مشتریان فیلترشکن‌های خود را متقاضی نگه ‌دارد.

مقصد کوچ: واتس‌آپ

فیلتر شدن تلگرام با هدف مهاجرت کاربران ایرانی به سمت اپلیکیشن‌های پیام‌رسان داخلی صورت گرفت. معاون امور فضای مجازی دادستانی کل کشور به وزارت ارتباطات تکلیف کرد که از ناحیه شورای عالی فضای مجازی تسهیلات موثر در اختیار پیام‌رسان‌های داخلی قرار دهد. با اینکه پیش از آن از طرف دولت 10 سرور و کمک 5 میلیارد تومانی کشور به پیام‌رسان‌های داخلی اعطا شده ‌اما این تسهیلات به هیچ‌وجه کافی نبوده است تا جایی که مدیر پیام‌رسان سروش در خرداد 97 این مبالغ را برای تجهیز زیرساخت‌ها ناکافی دانست و گفت که تمام وام 5 میلیارد تومانی بابت نرخ پهنای باند را پرداخت کرده‌ است. با اینکه قرار بود کوچ کاربران از تلگرام به این اپلیکیشن‌های ایرانی محقق شود اما نتایج نظرسنجی ملی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در دو نوبت اسفند 97 و تیر 98 موید نتیجه‌ای غیر از این است. طبق گزارش اسپا از اسفند 97 تا تیر ماه 98 واتس‌آپ اپلیکیشنی است که با رشد 17.7 درصدی در حال حاضر محبو‌ب‌ترین شبکه اجتماعی میان ایرانیان است و در حال حاضر از تلگرام و اینستاگرام هم پیشی گرفته است. در حالی که همین نظرسنجی در اسفند ماه 1397 اقبال کاربران ایرانی را با 55.9 درصد به تلگرام نشان می‌داد. به نظر می‌رسد فیلترینگ تلگرام باعث کوچ 13.5 درصدی کاربران فضاهای مجازی شده است اما این کوچ با وجود تمام برنامه‌ها و تمهیداتی که برای آن در نظر گرفته شده بود به اپلیکیشن‌های ایرانی صورت نگرفت و فیلترینگ تلگرام استفاده از واتس‌آپ را افزایش داده است. نتایج تحقیقات تیر ماه 1398 نشان می‌دهد که اپلیکیشن‌های سروش با 2.8 درصد، ایتا با 1.3 درصد، بله با 0.7درصد، آی‌گپ با 0.6درصد، گپ با 0.5درصد، بیسفون با 0.2و ساینا با 0.1 درصد سر جمع حتی نتوانستند به جایگاه 15 درصدی که وزیر ارتباطات گفته بود، برسند. تبلیغات برای استفاده از برنامه‌های ایرانی شاید در برهه کوتاهی باعث اقبال مردم به اپلیکیشن‌های ایرانی شد اما این نقطه اوج دیگر تکرار نشد. برای مثال پیام‌رسان‌سروش در فروردین 1397 و پیش از فیلتر تلگرام حدود دو درصد عضو داشت که این رقم در خرداد ماه به 13.5 درصد رسید و بعد روند رو به نزول خود را تجربه کرد تا اینکه در مهر ماه همان سال به 4.3 و در تیر ماه 1398 به 2.8 درصد رسیده است. تحریم اپلیکیشن‌های خارجی به نفع توسعه نمونه‌های داخلی یکی از سیاست‌های شکست ‌خورده‌ای است که به زعم جعفر محمدی از قبل هم پیش‌بینی شده بود؛ امری که به نقل از محمدی هم متخصصان حوزه به آن واقف بودند و هم عموم بخش خصوصی. دولت نیز به تازگی به این اطمینان رسیده که نمی‌توان برای گسترش و توسعه محصول داخلی بدون فرهنگ‌سازی و بدون ایجاد جایگزین‌های مناسب، نمونه‌های خارجی را از میدان به در کرد. این سیاست در زمان‌های مختلف شکست خورده است. محمدی یکی از مهم‌ترین ضربه‌ها به پیام‌رسان‌های داخلی را آیین‌نامه حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی می‌داند. در واقع تصریح تلاش حاکمیت در این دستورالعمل برای به دست گرفتن کنترل داده‌های بخش خصوصی و رویکرد سلبی آن در مواجهه با سایر موارد امری بود که بیشترین ضربه را به امثال سروش و بله و بیسفون زد.

اگر وایبر فیلتر نمی‌شد

«اگر وایبر فیلتر نمی‌شد شاید مردم به تلگرام کوچ نمی‌کردند.» محمدی با گفتن این نکته تایید می‌کند که علت ماندگاری مردم در تلگرام ورای ابزار پیام‌رسانی آن است. تلگرام ابزار چند کاره‌ای است که در غیاب توییتر، فیس‌بوک، یوتیوب، ابزارهای تبلیغات، پلتفرم‌های کسب‌وکاری و... نقش اطلاع‌رسانی، خبررسانی، تولید محتوا، فروش و کسب‌و‌کار را همزمان به عهده گرفته و تبدیل به یک «اکوسیستم» شده است. به زعم او اگر دولت می‌خواست مردم از تلگرام کوچ کنند در وهله اول لازم بود، جایگزین‌هایی برای این ابزارها پیدا کند. در واقع اگر شبکه‌های کم‌مخاطره‌ای مثل یوتیوب و توییتر فیلتر نبودند و نیازهای کاربران در جای درست تامین می‌شد، مردم حاضر نمی‌شدند که امنیت خود را به خطر انداخته و هزینه کنند. در این حالت مردم می‌توانستند برای نیاز «پیام‌رسانی» به سایر اپلیکیشن‌های پیام‌رسان مراجعه کنند.