فرش دستباف از سبد کالای ایرانی‌ها خارج شد

از چهارراه سیروس به طرف چهارراه مولوی، سپس به سمت میدان محمدیه و در ادامه به سمت چهارراه گلوبندک می‌روید؛ در غرب خیابان خیام، محله پاچنار قرار دارد و در انتهای محله پاچنار به بازار فرش فروش‌های تهران می‌رسید. بازار فرش فروش‌های پایتخت، راسته بزرگی است که بیش از 60 سرا دارد و معروف‌ترین این سراها سرای رحیمیه 1، 2، 3 و سرای بوعلی 1 و2 و بوعلی نو است. زمانی را با سیدعباس کسائی فر، رئیس سابق اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران و عضو این اتحادیه برای گفت‌و‌گو درباره این‌روزهای فرش دستباف هماهنگ کردم و با او به گپ و گفت نشستم. کسائی‌فر درباره چند و چون تولید، فروش و صادرات نخستین و برترین کالای غیرنفتی صادراتی ایران سخن گفت و این‌که قالی در سال‌های اخیر به‌دلیل رکود حاکم بر اقتصاد جهانی از سبد خریداران داخل و خارج کشور بیرون رفته است. کسائی‌فر متولد تهران، خیابان ری، کوچه بقایی، خانه سیدهاست؛ شاگردی پدر کرده و به آن افتخار می‌کند. رئیس سابق اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با قاطعیت می‌گوید در کار شناخت و فروش فرش دستباف بر اسب زین‌شده، سوار نشده و در مغازه پدر به مانند شاگردی فرمانبری کرده، مغازه را جارو می‌کرده و در ادامه به حساب و کتاب‌ها می‌رسیده است.

گفت وگوی تسنیم با کسائی‌فر را در ادامه می‌خوانید.

*مشکل مطرح در چند سال اخیر، بازاریابی فرش است و این‌که باید به سمت برندسازی فرش رفت. در این میان خیلی‌ها معتقدند که عنوان «ایران» برای فرش، بهترین برند است و نیازی نیست که فرشهای تولیدی با اسم‌های مختلف معروف شوند. نقش اتحادیه فروشندگان فرش در بازاریابی این کالا چگونه است؟ کسایی فر: فقط هدایت بازار داخل در دست ماست و به اعضا راهکارهای حضور در بازار داخل را ارائه می‌کنیم. در کنار اتحادیه فروشندگان فرش، اتحادیه صادرکنندگان فرش قرار دارد. آیا این 2 اتحادیه با یکدیگر تعامل دارند یا این‌که به صورت موازی و جداگانه فعالیت می‌کنند؟ کسایی فر: در صنف فرش دستباف 2 اتحادیه داریم؛ اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف و اتحادیه فروشندگان فرش دستباف. این دو با هم تعامل دارند ولی مسؤولیت‌هایشان کاملا از هم جداست. آن‌ها که در کار صادرات فرش هستند و به دنبال تجارت خارجی، با اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف طرف هستند و کسانی که در داخل می‌خواهند فعالیت کنند با اتحادیه فروشندگان فرش دستباف. اما از آنجا که هر 2 یک مسیر را برای احیای هنر- صنعت فرش می‌روند، با هم تعامل دارند. *پس یک تفکیک وظایف صورت گرفته است؛ یعنی امور داخلی و فروش فرش برعهده اتحادیه شماست و بخش صادرات و فروش فرش در خارج از کشور برعهده اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف؟ کسایی فر: اعضا می‌توانند در هر 2 اتحادیه عضو باشند اما وظایف هر دو اتحادیه تفکیک شده است. البته در اتحادیه فروشندگان فرش چند رسته اعم از فرش فروش، گلیم فروش و رفوگران یا مرمت‌کنندگان فرش فعال هستند.

سلیقه مصرف‌کنندگان فرش دستباف عوض شد *هم اکنون وضع فروش فرش دستباف در داخل کشور به چه صورت است؟ کسایی فر: در زمانی نه چندان دور تمام کفپوش‌هایی که در کشور انجام می‌شد حتی مساجد، اماکن عمومی و مغازه از فرش دستباف بود اما این روش در ادامه تغییر کرد آن هم با تغییری که در ساختمان‌ها و نوع برداشتی که در استفاده از این بناها به وجود آمد (جایگزینی آپارتمان با خانه‌های قدیمی چند اتاقه). علاوه بر این تغییر سلیقه مصرف‌کنندگان نیز مزید بر علت بود بنابراین چنانچه امروز نتوانیم تغییر سلیقه مخاطبان را دنبال کنیم از بازار فروش و مصرف فرش عقب می‌مانیم. البته این تغییر سلیقه در نقشه‌های فرش در سال‌های اخیر تاثیرگذار بوده تا فرش به نگاه خریدار نزدیک شود.

رقبای فرش دستباف وارد میدان شدند/8 میلیون شاغل فرش دستباف *اما مصرف؟ کسایی فر: چون نگاه مصرف‌کننده تغییر کرده، فرش دستباف رقبای جدیدی یافته است؛ اعم از انواع کفپوشها، پارکتها، موکتها یا فرشهای ماشینی که تقریبا تمام نقشه‌های فرش دستباف را می‌بافند. اگرچه مقایسه فرش دستباف با دیگر کفپوشها غیرمنصفانه است اما باید پذیرفت که آنها وارد این میدان شده‌اند و توفیق هم داشته‌اند. با این وجود باید برای فرش دستباف فکر جداگانه‌ای کرد از این جهت که هنر است و لازمه آن هم این است که باید فرش دستباف را بیش از پیش به مردم شناساند. متأسفانه با اینکه در ایران زندگی می‌کنیم و فرش دستباف، هنر ایرانی است و ایرانی را در دنیا با فرشش می‌شناسند ولی شناخت ما از این هنر- صنعت کم است. *پیشنهاد شما چیست؟ کسایی فر: باید حتما برای فرش دستباف اتاق فکر داشته باشیم تا ببینیم چطور می‌توان آن را احیا کرد. طبق آمارهای موجود و با وجود کاهش بافنده‌های فرش در حال حاضر یک میلیون و 200 هزار بافنده در سراسر کشور فعالیت می‌کنند. با احتساب اینکه هر بافنده سرپرستی یک خانواده 4 نفره را برعهده دارد جمعیت این صنف به حدود 5 میلیون نفر می‌رسد. از سوی دیگر چنانچه ارباب جمعی این صنف را با در نظر گرفتن دیگر رشته‌های فرش دستباف (فرش فروش، گلیم فروش، رفوگران و رنگرزان) 3 میلیون نفر در نظر بگیریم، سرجمع 8 میلیون نفر می‌شوند که در این مسیر تلاش می‌کنند؛ مسیری که علاوه بر اشتغالزایی بالا، کمترین هزینه را برای دولتمردان دربردارد. طبق آمار دیگری که داریم نزدیک به 20 درصد از 5 میلیون مترمربع فرش دستباف تولیدی سالانه کشور در داخل به مصرف می‌رسد که درنهایت آن هم صادر خواهد شد ولی هر سال حدود 4 میلیون مترمربع فرش دستباف باید صادر شود.

فرش دستباف از سبد کالای ایرانی‌ها خارج شد * این رقم که الان صادر نمی‌شود؟ کسایی فر: درست است؛ علت آن هم بخشی داخلی و بخشی خارجی است. در 3-2 سال اخیر در داخل، افزایش دستمزد و قیمت مواد اولیه داشتیم؛ به علت تورم. بیش از 80 درصد ارزش فرش دستباف را دستمزد و مواد اولیه تعیین می‌کند. مشکل دیگری که فرش و فرش فروش دارد بحث خواب سرمایه است. از سوی دیگر یک زمان فرش دستباف جزو سبد خانوار بود اما اکنون این هنر- صنعت ایرانی از سبد خارج شده است. چرا؟ چون رقبای دیگر آمده‌اند و اینکه هزینه کردن برای آن از سوی مصرف‌کنندگان به صرفه نیست. اعتقاد ما بر این است که چون این هنر- صنعت جهانی متعلق به ایران است باید به سبد بازگردد.

هامبورگ بندر دپوی فرش ایران/نامه به آمریکا جواب نداد *فروش در بازار بین المللی چطور؟ از چه زمان کاهش پیدا کرد؟ کسایی فر: از سالهای بعد از قطعنامه. در سالهای اخیر هم به دلیل مشکلات اقتصادی اروپا بازار فرش دستباف ایران کم رونق شده است. مرکز دپوی فرش ایران بندر هامبورگ است و تجار از اینجا فرش را به دیگر نقاط دنیا می‌برند اما در این سال‌ها به دلیل تشدید مشکلات اقتصادی آلمان، آنها به مانند گذشته خریدار فرش ایران نیستند. از سوی دیگر نیز چند سالی است که آمریکایی‌ها فرش ایران را تحریم کرده‌اند و به هیچ روی امکان صدور فرش به این کشور وجود ندارد چراکه در هر مرحله‌ای باشد آن را توقیف می‌کنند. البته اتحادیه صادرکنندگان فرش در این‌باره نامه‌ای را نوشتند و تاکید کردند فرش دستباف تولید ملت است و فارغ از دولت‌هاست اما متاسفانه جوابی به آن داده نشد. *یکی از دلایل کاهش فروش فرش دستباف چه در داخل و چه در خارج از کشور را می توان عدم پاسخگویی تولیدکنندگان نسبت به سلیقه مصرف‌کنندگان دانست. در این سال‌ها تنوع بالای دیگر کفپوش‌ها خود موجب کاهش جذابیت هنرـ صنعت ایرانی شده است. آیا در این‌باره اقدامی شده تا با رعایت سلیقه مشتری در تولید، فرش‌ها بازارپسندتر شوند؟ کسایی فر: مشکلی که در تولید فرش دستباف وجود دارد عدم تمرکز کارگاه‌های تولیدی فرش دستباف است که این پراکندگی، کار رسیدگی به تولید و تولیدکننده را سخت می‌کند. نکته دیگر مرحله قبل از تولید است و آن اینکه سفارش‌پذیری ما مطلوب نیست. آن هم به خاطر مسائلی است که در فاصله زمانی سفارش‌پذیری تا تحویل کالا روی می‌دهد. فرش دستباف کالای زمانبری است و از آنجا که در مدت زمان تولید مواردی از جمله کاهش یا افزایش نرخ ارز، دستمزدها و ... روی تولید اثر مستقیم می‌گذارد و امکان برنامه‌ریزی حساب شده را از تولیدکننده می‌گیرد، بنابراین او ترجیح می‌دهد سفارش‌پذیری را قبول نکند و پس از آماده کردن محصول آن را برای فروش به مشتری عرضه کند. *تکلیف چیست؟ کسایی فر: بالاخره باید کسی باشد که تولیدکننده را حمایت کند. باید آن را پیدا کنیم. باید تفکری ایجاد کنیم که بیاید و برای مردم دنیا روشن کند که چرا فرش دستباف ایرانی از پاکستانی و هندی گران‌تر است.

رسالت پرکردن خلاء تولید فرش دستباف به مرکز ملی فرش سپرده نشد *این کار تاکنون انجام نشده است؟ کسایی فر: خیر. به این راحتی امکانپذیر نیست. دیگر اینکه موسسه‌ای یا ارگانی پیدا شود که بیاید و خلأ ناشی از تولید فرش دستباف را به دلایلی که گفتم، پر کند. *مگر مرکز ملی فرش این کار را انجام نمی دهد؟ کسایی فر: این رسالت به مرکز ملی فرش داده نشده است. *از اهمیت شناساندن فرش دستباف به مصرف‌کننده ایرانی گفتید. منظور شما چه نوع شناختی است؟ به هر حال همه ایرانیان باتوجه به قدمت و سابقه این هنر- صنعت، آن را به خوبی می‌شناسند. کسایی فر: شناخت واقعی مصرف‌کننده از فرش دستباف؛ ببینید هم‌اکنون مصرف‌کنندگان، خیلی از کالاها حتی تولیدات داخلی را می‌خرند اما آن را به‌طور کامل نمی‌شناسند. هم اکنون اغلب شهروندان فرش ماشینی را از فرش دستباف تمیز نمی‌دهند. ما باید به دنبال این باشیم که جایگاه فرش دستباف را به مصرف‌کننده بشناسانیم تا او بتواند خوب انتخاب کند. اگر چنین کردیم به‌طور قطع فرش دستباف به خانه همه ایرانیان راه پیدا خواهد کرد.

صداوسیما خانه فرش راه‌اندازی کند *راهکار عملی شدن این تفکر چیست؟ کسایی فر: حداقل اینکه سازمان صدا و سیما باید محلی را با عنوان «خانه فرش» راه‌اندازی کند تا متخصصان فرش دستباف بیایند و با مخاطبان صحبت کنند. راهکار دیگر جراید و مطبوعات هستند. چقدر اینها برای فرش دستباف وقت گذاشته‌اند؟ فرش دستباف برای شهروند ایرانی، هم پس‌انداز خوبی است، هم گرمابخش خانه و هم تزیین‌کننده هر خانه. از سوی دیگر فرش پرچم دوم ایران است آن به‌دلیل استقبال گسترده و تاریخی کشورهای دیگر از این هنر- صنعت ایران زمین. *اتحادیه شما چقدر برای شناساندن فرش تلاش کرده است؟ کسایی فر: فرش نیاز به اتاق فکر دارد. *اتاق فکر را چه کسی باید ایجاد کند؟ بخش خصوصی یا دولت؟ کسایی فر: هردو؛ هم اکنون مرکز ملی فرش به عنوان متولی فرش در کشور شناخته شده است و وظیفه آن سیاست‌گذاری است اما این مرکز از عهده همه کارها برنمی‌آید. به‌عنوان نمونه چنانچه اتحادیه ما بخواهد تبلیغاتی در صدا و سیما داشته باشد، مرکز ملی فرش نمی‌تواند به دلیل بالا بودن هزینه‌ها، حمایت کند اما در این میان نقش صدا و سیما بسیار حیاتی است چون فرش دستباف، هنر ملی است و اشتغالزایی بالایی دارد. بهترین اتاق فکر، اتاقی است که اعضای آن هم علم این کار را داشته باشند هم تجربه‌اش را. *در یک دوره زمانی فرش دستباف جزو جوایز بانکی قرار گرفت؛ آیا موثر بود؟ کسایی فر: موثر بود اما تداوم نداشت. متاسفانه در اغلب دکورهای سیمای جمهوری اسلامی ایران، فرش‌هایی به کار می‌رود که تولید داخل نیست در صورتی که این موضوع باید فرهنگ شود. برای این کار فروشندگانی هستند که حاضرند فرشهای نفیس خود را به امانت برای طراحی و ساخت دکورهای اصیل در اختیار صدا و سیما قرار دهند. اما ما در این سال‌ها کار دیگری انجام دادیم و آن تهیه تابلوفرش‌های بازی‌های جام جهانی فوتبال 2006 آلمان بود. در آن زمان ایران با 3 تیم پرتغال، آنگولا و مکزیک بازی داشت و در 3 تابلو، نقشه 3 تیم به همراه نقشه کشور ایران بافته شد تا در روز مسابقه به هر کدام از تیم‌ها هدیه شود. در بازی ایران با پرتغال، علی دایی به‌عنوان کاپیتان آن را به لوئیز فیگو هدیه کرد و از او خواسته شد تا بر سر دست بگیرد. فیگو برای این کار یک میلیون دلار طلب کرد که کسی توان پرداخت این هزینه را نداشت. بعدا او در جایی زیباترین خاطره دوران ورزشی خود را بافته شدن نقشه کشورش توسط بافندگان ایرانی در روی تابلو عنوان کرده بود. با این کار فرش دستباف ایرانی به فدراسیون جهانی فوتبال راه پیدا کرد اما کسی پیگیر آن نشد. *فعال ترین برندهای فرش دستباف ایران در حال حاضر کدامند؟ کسایی فر: برند ثبت شده بین‌المللی نداریم. الان بیشترین نوع فرش دستبافی که در ایران خواهان دارد، قالی تبریز است. شاید از نظر متراژ در صدر نباشد ولی از نظر ارزش فروش در رتبه اول است. *علاوه بر فرش تبریز چه نقشه‌های دیگری در ایران بافته می‌شود؟ کسایی فر: بیشترین تولید فرش دستباف در حال حاضر در نایین، اصفهان، تبریز و استان وسیع خراسان است. اما با این حال اشتیاق به بافندگی فرش در کشور کم شده است. *برای احیای فرش دستباف چه باید کرد؟ کسایی فر: قالیبافان را بیمه کرد. بیمه در حفظ حقوق بافندگانی که حاصل همه عمر خود را به پای این هنر- صنعت ایران زمین گذاشته‌اند، بسیار موثر است. *کار شناسنامه دار کردن فرش به کجا رسید؟ کسای فر: مجری این کار اتحادیه صادرکنندگان فرش است اما طبق آخرین اطلاعات دریافتی، این اتحادیه شناسنامه فرش را بنا بر ادله خود ضروری و راهگشا نمی‌داند. آن‌چه به اعتقاد من ضروری بوده و تاکنون انجام نشده، ثبت کردن نقشه‌های فرش دستباف ایرانی در دنیاست؛ این کار باید 50 سال پیش انجام می‌شد ولی هنوز هم دیر نیست. گفتگو از دانش پورشفیعی