سالمند یک «بار اجتماعی» نیست

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، موضوعی مهم که این روزها درباره آن بسیار خوانده‌ایم و شنیده‌ایم، چرا که سالمندان برای گذران زندگی سالم و البته باکیفیت نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه‌ای هستند.  اما حقیقت این است که درصد کمی از مجموع قوانین تصویب شده در کشور مربوط به سالمندان است از این‌رو پیشگیری از سالمندی توأم با ناتوانی نیازمند برنامه‌های جامع، دوراندیشی و آینده‌نگری و همچنین عزمی ملی است تا در آینده‌ای نه چندان دور سالمندان نه تنها از دشواری دوران کهولت رنج نکشند بلکه زندگی آرام و سالمی را تجربه کنند. در چنین شرایطی تدوین سند ملی سالمندان یکی از اقدامات قابل توجهی است که درباره آن بررسی‌ها و تلاش‌های بسیار صورت گرفته است. در این رابطه با دکتر محمد نفریه،معاون توانبخشی سازمان بهزیستی کشور به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم.‌

از آنجایی که سند ملی سالمندان با هدف پاسخ هماهنگ به چالش‌ها و فرصت‌های سالمندی تنظیم شده برای رسیدن به این اهداف چه برنامه‌هایی دارید؟

خوشبختانه پس از مدت‌ها تلاش فراوان مدیران، سیاستگذاران، متخصصان و کارشناسان از بخش‌های مختلف، سند ملی سالمندان کشور تهیه شد. اولین سند ملی سالمندان ایران با هدف پاسخ هماهنگ به چالش‌ها و فرصت‌های ناشی از سالمندی جمعیت ایران برای رسیدن به بهترین نتیجه برای همه ایرانیان با توجه به سن‌شان تهیه شده است. هدف از تدوین این سند هدایت سیاستگذاری‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های آینده در امور سالمندان بود. این سند شش هدف اصلی را دنبال می‌کند: (1) ارتقای سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی، (2) توانمندسازی سالمندان، (3) حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان، (4) ارتقای سرمایه اجتماعی و حمایت‌های اجتماعی، (5) توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در امور سالمندی و (6)امنیت مالی نظام حمایت از سالمندان.

برای هر هدف راهبردها و سیاست‌های اجرایی تعیین شده، از سوی دیگر مقرر شد برنامه عملیاتی این سند یعنی فعالیت‌ها، اعتبار مورد نیاز، تعیین متولیان فعالیت‌ها و زمان بندی آن نیز تهیه شود.

در سال گذشته کمیته تدوین برنامه عملیاتی سند ملی سالمندان کشور به ریاست دبیرخانه شورای ملی سالمندان و با حضور نماینده کلیه دستگاه‌های عضو شورا تشکیل و تاکنون چهار جلسه برگزار شده است.

سند ملی سالمندان کشور یک چارچوب استراتژیک طولانی مدت برای فعالیت‌های متوسط و کوتاه مدت در جهت دستیابی به جامعه‌ای بهتر برای سالمندان و همه گروه‌های سنی جامعه می‌باشد.

 با توجه به شیب تند سالمندی در کشور و افزایش جمعیت سالمندان تا سال 1425، چشم‌انداز شما در مورد آینده این سند چیست و نسبت به‌ کسب نتیجه مطلوب از آن یعنی افزایش کیفیت زندگی سالمندان چقدر خوشبین هستید؟

واقعیت اجتناب‌ناپذیر، افزایش جمعیت سالمندان ایران است و تصویر و چشم‌انداز آینده سند، ارتقای کیفیت زندگی سالمندان است. لذا برنامه‌ریزی مناسب برای دو سطح «سالمندی فردی» و «سالمندی جمعیت» ضرورتی انکار‌ناپذیر است تا همه افراد در همه گروه‌های سنی مورد حمایت قرار گیرند و همه سالمندان با ارتقای کیفیت زندگی از حداکثر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی خود لذت ببرند. این مهم با افزایش مشارکت فعال سالمندان در خانواده، جامعه و کلیه امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و همچنین تحکیم ارتباط بین نسلی تقویت می‌شود. در واقع در راستای قانون اساسی، سند چشم‌انداز 1404، سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب در حوزه سلامت و سیاست‌های کلی «جمعیت» در چشم‌انداز آینده، باید به‌دنبال جامعه‌ای با نگاه مثبت و بر اساس برابری، استقلال، مشارکت، حمایت، امنیت، اهمیت دادن و سلامت جسمی، روانی و اجتماعی توأم با منزلت همیشگی برای سالمندان باشیم. برای رسیدن به این اهداف لازم است که با مشارکت خود سالمندان، خانواده‌ها و مراقبین و همکاری‌های بین بخشی، ضمن تقویت امکانات موجود و تأکید بر فرهنگ ایرانی- اسلامی که همیشه احترام و توجه به سالمندان از ارزش‌های والای آن بوده است، جامعه‌ای امن، متناسب و پاسخگو برای نیازهای متفاوت و متنوع سالمندان فراهم کنیم، به طوری که آنان با داشتن حق انتخاب و آزادی به زندگی با حداکثر کیفیت و استقلال ادامه دهند.

شرایط موجود بویژه ابلاغ سند ملی سالمندان وتعامل و همدلی همه دستگاه‌ها و نهادها کسب نتایج مطلوب را قابل دسترس می‌کند.

‌همگرایی بین دستگاه‌های دخیل در اجرای سند یکی از مهم‌ترین شروط عملیاتی شدن آن است. با توجه به زمان کم باقی مانده برای برداشتن گام‌های اساسی در این باره، سیاستگذاری سازمان بهزیستی برای رویارویی با مشکلات ناشی از افزایش جمعیت سالمندی در سال‌های آینده چیست؟

تشکیل شورای ملی سالمندان که مستند به آیین‌نامه اجرایی جزء 5 بند الف ماده 192 قانون برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی ایران است؛ از جمله اقدامات اساسی جهت ایجاد همگرایی بین بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی در راستای ارتقای وضعیت سلامت و رفاه سالمندان کشور به شمار می‌آید.

تدوین سند ملی برنامه‌های راهبردی سالمندان کشور که با همدلی و همفکری دستگاه‌های عضو شورای ملی سالمندان تهیه شده؛ محورهای اساسی فعالیت‌های مرتبط با سالمندان کشور را بر اساس تحلیل نیازمندی‌های متنوع و روزافزون آنان؛ مشخص می‌کند و بر همین اساس تحقیق و توسعه در راستای شناخت وضعیت سلامت سالمندان و جست‌و‌جوی راه‌های بهبود عملکرد و توانمندسازی این قشر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

در راستای تحقق این محور مهم از برنامه استراتژیک سالمندی کشور، ارتباط سازنده‌ای بین دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور به نمایندگی از وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی عضو این شورا از یک طرف و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور از سوی دیگر ایجاد شده است که حضور مستمر گروه‌های غیردولتی      عهده‌دار حمایت و ارائه خدمات به سالمندان در این عرصه موجبات شناخت درست نیازمندی‌های جمعیت هدف را فراهم کرده است.

سن سالمندی مترادف با ابتلا به بیماری‌های مزمن ناتوان‌کننده نظیر دیابت، فشارخون بالا و سایر اختلالات قلبی و عروقی، بیماری‌های اسکلتی – عضلانی، بدخیمی‌ها و اختلالات شناختی است که بسیاری از این موارد با برنامه‌ریزی صحیح آموزش روش زندگی و آزمایشات غربالگری جهت شناخت عوامل خطرزا؛ قابل پیشگیری هستند و برخلاف باورهای عامیانه ورود به دوران سالمندی به‌معنای غلتیدن به ورطه ناتوانی‌های جسمی و روانی نیست.

با توجه به سالمند شدن جمعیت کشور، ایجاد بستری اجتماعی با محوریت خانواده برای رسیدگی به وضعیت سالمندان ضروری است همچنین توجه به گروه‌های سنی میانسال برای ورود سالم به دوران سالمندی نیز مدنظر است و سیاست‌های دولت تدبیر و امید تحول جدی در سازمان بهزیستی را می‌طلبد که در این راه باید از سرمایه‌های اصلی یعنی بدنه کارشناسی سازمان استفاده کرد.

‌ارتقای سطح فرهنگی جامعه یکی از مهم‌ترین راه‌های تبدیل دوران سالمندی از تهدید به فرصت است. برای دستیابی به این مهم چه برنامه‌هایی در دست اجرا دارید؟

تکریم و احترام به سالمند بخشی از فرهنگ ایرانی- اسلامی کشور ما به‌شمار می‌آید. بنابراین با توجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی جامعه لازم است که ارتقای سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی در اولویت قرار گیرد. در اینجا می‌توان با استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ها در راستای احیا و ارتقای منزلت سالمندان و بهره‌مندی از توان دستگاه‌های اجرایی و ظرفیت‌های بخش خصوصی، تعاونی و سازمان‌های مردم نهاد در راستای احیا و ارتقای منزلت سالمندان شاهد وجود دیدگاه مثبت به سالمندی در جامعه بود.

به سالمند نباید به‌عنوان یک قشر آسیب‌پذیر و یک بارِ اجتماعی نگریست، بلکه بایسته است به‌عنوان منبع تحول و تکامل اجتماعی در فعالیت‌های مختلف شراکت داده شوند. حق مسلم آنان است که یک زندگی ارزشمند با حفظ کرامت و رعایت کیفیت زندگی سالم و امکان دستیابی به استانداردهای کیفی زندگی داشته باشند. باید منابع اجتماعی به گونه‌ای تخصیص یابد که در صورت هر نوع مشکلی، دسترسی کامل و عادلانه‌ای با حمایت از سوی اعضای خانواده، اجتماع، جامعه و دولت به آن منابع داشته باشند. دستیابی به امنیت و آرامش برای سالمندان یک فرایند اجتماعی و مستلزم مشارکت کلیه بخش‌های مرتبط با این قشر از جمله: گروه‌های دولتی موظف و مسئول، اعضای خانواده، گروه‌های اجتماع محور، حمایت‌های قانونی و حقوقی در سطح کشوری است.

در این راستا مسئولان ارشد کشوری در دولت تدبیر و امید با بررسی قوانین حوزه سالمندی در تدوین قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1400 - 1396) تسهیلات و تمهیدات ویژه‌ای را برای حوزه سالمندی لحاظ کردند. بویژه در بند الف ماده ۵٧ احکام دائمی این برنامه؛ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مکلف شده به منظور بسط و گسترش هر چه بیشتر عدالت اجتماعی در جامعه، کاهش فقر و نابرابری، تحقق اقتصاد مقاومتی و عدالت بنیان کردن توسعه اقتصادی، نسبت به رصد شاخص‌های رفاه و تأمین اجتماعی و تقویم و اثرسنجی برنامه‌ها و اقدامات اقتصادی بر وضعیت و کیفیت زندگی اقشار و گروه‌های هدف اقدام و نسبت به تهیه و تدوین و اجرای (بسته‌های سیاستی) زیر متناسب با فرآیندهای رشد، توسعه و پیشرفت مبادرت نکند.

واگذاری این مسئولیت به وزارت متبوع، مسئولیت‌پذیری و همکاری تعداد بیشتری از دستگاه‌های اجرایی و نهادهای عمومی عضو شورا را ملزم به همکاری مستمر با این دبیرخانه و تلاش بیشتری در حوزه سالمندی می‌کند، بخصوص، وظایف و اقداماتی که در آیین نامه تشکیل شورای ملی سالمندان کشور بیان شده است.

 برای توانمند‌سازی سالمندان چه گام‌هایی برداشته‌اید و چه اقداماتی را در دستور کار دارید؟ چه میزان اعتبار برای کسب نتیجه پیش‌بینی کرده‌اید؟

دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور با اتخاذ راهبرد شناسایی ظرفیت‌های تشکل‌های مردمی، تقویت آنها و امکان استفاده از این ظرفیت‌ها طرح تأسیس و تقویت بنیادهای فرزانگان را در سراسر کشور عملیاتی کرده تا این بنیادها به‌عنوان بازوی اجرایی شورای ملی سالمندان کشور، کلیه دستگاه‌های عضو شورا را در انجام امور حوزه سالمندی یاری کنند. در حقیقت بنیاد؛ یک شبکه گسترده برای سپردن سرنوشت سالمندان به خود سالمندان است. در حال حاضر بیش از 120 بنیاد فرزانگان در سراسر کشور به سالمندان خدمات متعددی را ارائه می‌دهند.

توانمندسازی سالمندان از طریق تأکید بر آموزش و یادگیری مادام العمر مهارت آموزی فرد و مراقبین سالمندان، ایجاد و توسعه محیط‌های توانمندساز و توسعه مشارکت اجتماعی سالمندان قابل دستیابی است. ترویج تکنولوژی‌های جدید برای آموزش سالمندان، تلاش در جهت سوادآموزی سالمندان و آگاه‌سازی سالمندان از حقوق خود می‌تواند در توانمندسازی سالمندان کشور نقش مهمی داشته باشد. بخصوص که بسیاری از سالمندان در حال حاضر بی‌سواد هستند و با تکنولوژی‌های جدید آشنایی کافی ندارند که اینها می‌توانند منجر به جدایی سالمند از جامعه و تنهایی او شوند. ایجاد و توسعه محیط‌های توانمندساز از طریق ترویج و حمایت از سیاست‌های محیط دوستدار سالمند و افزایش دسترسی سالمندان به خدمات درمانی و توانبخشی می‌تواند نقش مهمی در توانمندسازی سالمندان داشته باشد. در راستای توسعه مشارکت اجتماعی سالمندان می‌توان از طریق مشارکت سالمندان در سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌ها و تصمیم‌گیری‌های مربوط به سالمندان در امور خودشان، حمایت از تشکل‌های سالمندان، آمایش فضای کسب و کار و فعالیت‌های داوطلبانه، تعیین ظرفیت‌های بالقوه سالمندان برای اشتغال، ایجاد دسترسی به مشاوره اشتغال سالمندان، تبیین برنامه‌های آمادگی بازنشستگی، بسترسازی برای ایجاد فضاهای کسب و کار مبتنی بر مهارت بدون توجه به سن، تأکید بر مهارت‌آموزی سالمندان، تبیین برنامه‌های آمادگی بازنشستگی، بازنگری سن بازنشستگی، ایجاد هماهنگی و تعادل بین نسلی در محیط‌های کار، دسترسی به تسهیلات مالی، حمایت از فضای ارائه خدمات و محصولات تولیدی سالمندان، ایمنی و امنیت محیط کار اقدام کرد.

متأسفانه در شرایط فعلی از نظر وجود زیرساخت‌های لازم برای مواجهه با افزایش سالمندی در سال‌های آینده شرایط قابل قبولی نداریم. این درحالی است که برای پیشگیری از بحران‌های ناشی از سالمندی نیازمند توسعه زیرساخت‌ها هستیم. در این زمینه چه اقداماتی انجام داده اید؟

توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز در امور سالمندی از اهداف بسیار مهم سند ملی سالمندان کشور می‌باشد. این امر از طریق تأمین سرمایه انسانی مورد نیاز، توسعه فناوری در خدمات‌رسانی به سالمندان، مدیریت اطلاعات و آمار سالمندان و نهادسازی در حوزه سالمندی قابل دستیابی است. برای تأمین سرمایه انسانی مورد نیاز می‌توان از طریق سیاستگذاری در راستای تربیت نیروی انسانی متخصص مبتنی بر نیاز سالمندان، حمایت از پژوهش‌های کاربردی در زمینه موضوعات سالمندی، جلب مشارکت سازمان‌های مردم نهاد و خیرین در امور سالمندی، نهادینه‌سازی همکاری بین بخشی در قالب کمیته‌های استانی و شهرستانی و تصمیم‌سازی مبتنی بر شواهد در قالب ساختار محیطی (از پایین به بالا) اقدام کرد. توسعه فناوری در خدمات‌رسانی به سالمندان از طریق حمایت از پژوهش‌های توسعه‌ای و ارزیابی فناوری در رابطه با سالمندان، توسعه استفاده از فناوری‌های نوین در مراقبت از سالمندان، استفاده از فناوری توسعه خدمات برای سالمندان، تبیین ساز و کارهای به کارگیری فناوری برای سالمندان و حمایت از استفاده فناوری در آموزش موضوعات سالمندی می‌تواند بسیار سودمند باشد. مدیریت اطلاعات و آمار سالمندان از زیرساخت‌های بسیار مهم است که به سیاستگذاری‌های اجرایی در راستای تبیین ساز و کار تشکیل بانک‌های اطلاعاتی سالمندان مبتنی بر نیاز، تبیین مدل‌های تحلیل داده‌ها، تمرکز اطلاعات و آمار سالمندی و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی مبتنی بر شواهد نیاز دارد. مقرر شد بعد از ابلاغ سند در تدوین برنامه عملیاتی، اعتبارات لازم پیش‌بینی شود.

‌سایر متولیان مانند وزارت بهداشت و وزارت تعاون در زمینه اجرایی شدن اهداف و برنامه‌های سند ملی سالمندی چه وظایفی را برعهده گرفته اند؟ و چه برنامه‌هایی ارائه داده اند؟

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، به‌عنوان متولی اصلی نظام تأمین اجتماعی کشور مأموریت ارائه خدمات بیمه‌ای و حمایتی به کلیه اقشار جامعه از جمله سالمندان را به عهده دارد. بخش عمده سازمان‌ها و نهادهای خدمت دهنده به سالمندان زیرمجموعه این وزارتخانه یا به نحوی مرتبط با آن هستند. سازمان بهزیستی کشور، به موجب قانون لایحه قانونی تشکیل سازمان بهزیستی کشور (مصوب 24/3/59) در کنار سایر وظایف خود، مسئولیت نگهداری از سالمندان نیازمند را به عهده دارد. این سازمان، خدمات خود به سالمندان را در قالب مراکز نگهداری از سالمندان، برنامه‌های آموزشی، انجام تحقیقات در زمینه سالمندان، توانمندسازی سالمندان شهری و روستایی، مناسب‌سازی محیط شهری و مسکونی معلولان و سالمندان، بیمه مکمل سالمندان معلول و نیازمند تحت پوشش سازمان بهزیستی که دارای دفترچه بیمه پایه باشند، ارائه خدمات اجتماعی به خدمت گیرندگان تحت پوشش به شکل کمک‌های مستمر و غیرمستمر به خانواده‌های خدمت گیرندگان ارائه می‌دهد. کمیته امداد امام خمینی(ره)، وظیفه بررسی و شناخت انواع محرومیت‌های مادی و معنوی نیازمندان و تأمین نیازهای حمایتی، معیشتی، فرهنگی و ارتقای سطح زندگی آنها را دارد. سالمندان (افراد بالای 60 سال) نیز یکی از اقشار مورد حمایت این نهاد هستند که در قالب طرح مددجویی یا طرح شهید رجایی از کمک‌های این نهاد استفاده می‌کنند.

صندوق‌های بیمه و بازنشستگی وظیفه تأمین سلامت (خدمات درمانی) و معیشت بیمه شدگان را در دوران سالمندی برعهده دارند. طبق قوانین و مقررات بازنشستگی، هر فردی که شرایط بازنشستگی را کسب کند، از مزایای بیمه اجتماعی شامل مستمری بازنشستگی، بیمه درمان و سایر کمک‌ها و خدمات رفاهی معمولاً در حد گذران زندگی برخوردار می‌شود.

وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی، متولی اصلی سلامت جامعه است و به لحاظ مسئولیتی که در قبال حفظ و سلامت شهروندان دارد، کلیه اقدامات لازم در زمینه سلامت جسمی و روانی سالمندان را عهده دار است. با تأسیس اداره سالمندان در حوزه معاونت بهداشت این وزارتخانه، موضوع سلامت سالمندان بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت.

در این زمینه با چه مشکلات و چالش‌هایی مواجه هستید و برای برون رفت از این وضعیت چه تدابیری اندیشیده اید؟

جمعیت سالمندان ایران به سرعت در حال افزایش است که می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی کشور داشته باشد. سالمندی جمعیت در صورت عدم برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب مشکلات بسیاری را ایجاد می‌کند ولی در صورت برنامه‌ریزی فعال و مناسب، می‌تواند فرصتی برای جامعه و سالمندان در راستای ارتقای کیفیت زندگی و سلامت سالمندان، هماهنگی و ارتباط بین نسلی و پیامدهای مثبت متعدد باشد. در گذشته دوران سالمندی به‌عنوان آخرین مرحله زندگی و دوران بیماری‌ها، ناتوانی و گوشه‌نشینی در نظر گرفته می‌شد و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌ها معمولاً به نیازها و خواست‌های آنان کمتر توجه می‌شد. اما در نگاه نوین به جای توجه به سال‌های گذشته عمر، به سال‌های باقیمانده عمر توجه می‌شود و بنابراین در دوران سالمندی فرد باید مانند بقیه عمر از زندگی خود لذت ببرد. در برنامه «سالمندی فعال» که در سند ملی تدوین شده، بر سالمندی سالم، مشارکت و امنیت سالمندان تأکید شده است.  برای برون رفت از این مشکلات و بنا بر تأکید سازمان ملل همه افراد جامعه، جوانترها و سالمندان، در افزایش و بهبود ارتباط بین نسل‌ها، مبارزه علیه تبعیض سنی و ی ستیزی و در ساختن آینده‌ای با ثبات و امن، فرصت برابر برای همه و با منزلت نقش دارند. بنابراین برای رسیدن به سالمندی فعال و سالم لازم است همه سازمان‌ها، گروه‌ها، اعم از دولتی و خصوصی در سطح ملی - منطقه‌ای و اقشار جامعه مشارکت کنند. با سالمند شدن جمعیت تغییرات متعدد و جدیدی در جامعه ایجاد می‌شود.

محمد نفریه:

  واقعیت اجتناب‌ناپذیر، افزایش جمعیت سالمندان ایران است و تصویر و چشم‌انداز آینده سند، ارتقای کیفیت زندگی سالمندان است. لذا برنامه‌ریزی مناسب برای دو سطح «سالمندی فردی» و «سالمندی جمعیت» ضرورتی انکار‌ناپذیر است تا همه افراد در همه گروه‌های سنی مورد حمایت قرار گیرند و همه سالمندان با ارتقای کیفیت زندگی از حداکثر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی خود لذت ببرند