مافیا در گمرک

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از سازندگی،  چند ماه قبل که گلوله های ناشناس بر پیشانی وکیل پرونده یکی از متهمان بانک سرمایه نشست، یکی از چهره های شاخص بخش  خصوصی در توئیتر نوشت: «اقتصاد ایران وارد فاز مافیایی می شود.» اما پیش از آنکه صدای مافیا از لوله تفنگ ضاربان آقای وکیل بیرون برود، اقتصاد ایران در فساد غرق شده و سریال تهدید به قتل ها نیز آغاز شده بود. اکبر ترکان هفته گذشته در سرمقاله ای که برای روزنامه آرمان نوشته بود، از تهدید به قتل هایی خبر داد که شبکه های مافیایی آنها را رقم زده اند. اما ماجرا چیست؟

داستان یک تغییر

در دورافتاده ترین نقطه مرزهای شمال غربی کشور، مدیر یکی از گمرکات کشور دستگیر شده بود. وقتی در تهران در دفتر رئیس  کل وقت گمرک احضار شد، در جمع مدیران دیگر گفته بود: «شما ماهیانه ۷۰۰ هزار تومان به من حقوق می دهید که از صبح تا شب چشم هام باز باشد. یکی پیدا شد و گفت ۵۰ میلیون بهت پول می دم یک ربع چشم هاتو ببند.» گمرک ایران باوجود انواع نظارت ها و سخت گیری ها به عنوان یکی از نهادهایی به شمار می آمد که بیشترین تعداد پرونده های فساد در آن رخ می داد. این اتفاقات در حالی صورت می گرفت که مدیران وقت گمرک تمرکز اصلی شان را بر موضوع مبارزه با فساد قرار داده بودند. پس از چندین کشف بزرگ شبکه فساد، مسعود کرباسیان رئیس وقت گمرک با گروهی از دانشجویان و اساتید دانشگاه تهران برای طراحی شبکه ای الکترونیکی به توافق رسید. کرباسیان بر این باور بود که در صورت برقراری تماس های دائمی میان واردکننده یا صادرکننده کالا (کارپردازان و ترخیص کاران) با مأموران گمرکات، فساد در شبکه گمرک رقم می خورد. پیش از آنکه او به گمرک برود، برای تأسیس این سامانه برآورد قیمت ۷۰۰ میلیارد تومانی صورت گرفته بود تا گروهی از متخصصان خارجی برای چند ماه در ایران حضور پیدا کنند و سامانه جامع گمرکات کشور را راه اندازی کنند. آنها پیش بینی کرده بودند راه اندازی سامانه هشت سال زمان نیاز دارد و هم زمان ۴۰ پروژه موازی دیگر نیز فعال خواهد شد. این روند مورد تأیید کرباسیان رئیس وقت گمرک نبود. علی بعیدی معاون وقت برنامه ریزی گمرک در گفت وگویی که با سایت اقتصادآنلاین انجام داده بود در مورد چرخش از پیمانکاران خارجی به سمت نیروهای داخلی چنین توضیح می دهد: «پرونده قاچاقی در گمرک بوشهر کشف شد که طبق آن متوجه شدیم درب خروج در آسیکودا دیده نمی شود و ایجاد مسئله می کند. با این کار به یک باره درآمد گمرک بوشهر در آن سال افزایش پیدا کرد. مشخص شد این کار چقدر درست است و آن را به بندرعباس بردیم. این نقطه آغاز توسعه بود و رسماً از سال ۹۲ شروع شد که با دانشگاه تهران برای طراحی و اجرای آن قرارداد بسته شد.»

رئیس وقت گمرک ترجیح داد سراغ تعدادی از نیروهای جوان دانشگاه تهران برود. آنها طی زمانی نزدیک به دو سال و با هزینه ۱۶ میلیارد تومانی سامانه جامع گمرکی را طراحی و اجرایی کردند. آنها پیش بینی کرده بودند این سامانه تمامی فرآیندهای دیداری مربوط به ترخیص کالا را حذف کرده بود. به طوری که صاحب کالا برای انجام فرآیندهای تجاری هیچ دیداری با مأموران گمرکات نداشت و تمامی مراحل اقدامات او به صورت اینترنتی و از طریق سامانه انجام می شد.

رئیس وقت گمرک در مورد شیوه جدید کار گفته بود: «برخی از افراد هنوز سامانه را باور ندارند. دوست دارند هنوز به همان روش های کاغذبازی ادامه دهند. این موضوع ربطی به سامانه ندارد. البته چتر سیستم سنتی هم هنوز بر کارهای گمرکی سایه افکنده است و برای ترخیص برخی از کالاها باید به گمرک مراجعه شود. مثلاً اگر بار کسی در بندر شهید رجایی یا بوشهر یا هر گمرک دیگر است لزومی ندارد به آنجا مراجعه کند. مگر اینکه کالاهای مسیر قرمز باشد. حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از کالاهای ما مسیر قرمز است که باید ارزیابی شود و لازم است با صاحب کالا یا نماینده صاحب کالا بروند و بار را ببینند.»

گروه مجری این پروژه را دانشجویانی با میانگین سنی ۲۵ تا ۲۸ سال تشکیل می دادند که هیچ کدام سابقه فعالیت اداری و دولتی نداشتند ولی از نظر فنی توسط نهادهای نظارتی و کارشناسی تأییدشده بودند. هم زمان با راه اندازی این سامانه، شبکه ارتباطات فسادآلود داخل گمرک دچار بحران پرداخت رشوه شد. شبکه به شکلی طراحی شده بود که صاحب کالا متوجه نمی شد، محموله او توسط کدام مأمور گمرک در حال بررسی است. همچنین مأموران گمرک نیز به درستی نمی دانستند که مالک کالاهایی که در حال انجام مراحل اداری ترخیص آنها هستند، چه کسانی می توانند باشند. از سوی دیگر مدیران بالادستی در جریان کامل و شفاف تمامی مراحل ورود تا ترخیص کالا قرار می گرفتند و حتی پس  از آن می توانستند محموله را تا مقصد و بازار نهایی به صورت آنلاین تعقیب کنند. در این دوره زمانی حتی میزان ساعات توقف کامیون ها در جاده ها نیز رصد می شد و درصورتی که توقف ها بیش از استانداردهای تعیین شده طول می کشید، نیروی انتظامی برای بازرسی کامیون و کانتینرها وارد عمل می شد. کرباسیان در مصاحبه ای گفته بود که تغییر شرایط حاکم بر گمرک از سال ۱۳۷۴ آغاز شده بود و تا سال ۱۳۸۴ هم ادامه داشت. اما در نهایت استقرار سامانه طی دو سال یعنی ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ به انجام رسید. سایت اتاق بازرگانی تهران گفت وگویی را از او منتشر کرده بود که در آن توضیح می داد: «با تمام این موانعی که بر سر راهمان بود توانستیم بالاخره یک سامانه الکترونیکی را راه اندازی کنیم. نباید به مشکلات سامانه تنها از دریچه گمرک نگاه کرد. سامانه در قالب یک پنجره واحد تجارت راه اندازی شده و سایر دستگاه ها هم در روند کار سامانه دخیل هستند. جالب است که در دنیا ما را به خاطر راه اندازی همین سامانه تحسین می کنند اما خودمان باور نداریم. البته که در این مسیر هنوز مشکلاتی وجود دارد که باید اصلاح کنیم. اما نباید انتظار داشته باشید که کارمان را متوقف کنیم و منتظر بمانیم همه مشکلات برطرف شود و بعدازآن سامانه را فعال کنیم.»

در همان دوره زمانی مخالفان سرسخت سامانه اعلام کردند، به دلیل مشکلات مربوط به شبکه اینترنت در کشور ادامه کار به این روش ممکن نیست ولی کرباسیان در جواب گفت: «آیا اینترنت را هم من باید درست کنم؟ اگر قرار باشد همه زیرساخت ها را من فراهم کنم که اول باید منتظر اصلاح مقررات تجارت می ماندم. آیا درست است که بگوییم چون نمی توانیم همه زیرساخت ها را فراهم کنیم، سامانه را هم راه اندازی نکنیم؟ موضوع زیرساخت کاملاً درست است که باید اصلاح شود. وزارت ارتباطات بیشترین زحمت را متحمل شده و به شدت کمک می کند. برخی از مسائل قابل ارتقا و اصلاح است. بله، این سامانه مشکلاتی هم دارد، ولی آن روی سکه را هم ببینید. خدمات این سامانه را به کشور دست کم نگیرید. کاهش پروسه ترخیص کالا حداقل کاری است که به واسطه این سامانه محقق شده است. پیش از آنکه سامانه راه اندازی شود، اظهار از راه دور، خود مسئله مهمی بود. برای تجار خیلی مشکل آفرین بود. اما امروز کارها را می توانند به صورت الکترونیکی انجام دهند. آیا این موفقیت نیست؟»

موفقیت سامانه به سرعت در آمارهای تجاری هم انعکاس پیدا کرد. به طوری که در سال اول اجرا یعنی سال ۹۳ واردات ۵ درصد افزایش پیدا کرد، اما درآمد ۶۵ درصد افزایش داشت. به گفته بعیدی معاون وقت گمرک در سال ۱۳۹۲ درآمدهای گمرکی حدود ۸ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان بوده است در سال ۹۵ پس از اجرای سامانه جامع گمرکی درآمدها به بیش از ۱۸ هزار میلیارد تومان رسید. این در حالی است که واردات کشور در سال ۹۲ نسبت به سال ۹۵، ۱۲ درصد کاهش پیدا کرد که نشان دهنده افزایش ۱۱۰ درصدی درآمد از محل حقوق ورودی است. یکی از مهم ترین دستاوردهای این سامانه ترخیص اظهارنامه های وارداتی از ۲۶ روز به ۴ روز و برای اظهارنامه های صادراتی از ۷ روز به ۱ روز کاهش پیدا کرد. تجهیز ۸۹۰۰۰ کامیون به مسیریاب GPS، افزایش دو برابری تعداد دستگاه های ایکس ری کامیونی، حذف فرآیند دریافت استعلام کاغذی از دیگر دستاوردهای مهمی بود که با اجرای سامانه جامع گمرکی حاصل شد.

هم زمان در سال ۹۴ واردات خودرو با تعرفه ۴۲ درصدی کاهش یافت. مدتی بعد مشخص شد که پرفسادترین نوع واردات کالا به ایران مربوط به خودروست. پنج واردکننده سرشناس خودرو طی سال ۹۷ بالاترین نرخ فساد را رقم زدند. بررسی سیر رفتارهای آنان تأیید می کرد پس  از آنکه درهای گمرک به روی آنها بسته شد، شبکه واردکنندگان از سازمان توسعه تجارت سردرآوردند. این گروه حتی طی چندماهه گذشته نیز باز هم فعال شده و با اعمال فشارهایی به دولت دستور ترخیص محموله های وارداتی را گرفته است. حتی در آن دوره زمانی اتاق بازرگانی تهران نیز طی دو نامه به دولت در مورد اوج گیری فساد در این بخش هشدار داده بود. اظهارنظرهای فعالان اقتصادی نشان می داد که شبکه واردات خودرو به سرعت در حال کوچ به سازمان هایی است که هنوز به تغییر رویه های حضوری اعتقادی نداشتند.

قاتلان از راه رسیدند

طراحان سامانه تنها یک بار در مجالس عمومی ظاهر شدند. آنها تعدادی جوان دانشجو بودند که به زحمت کت وشلوارهای اداری به تن شان کرده بودند. این گروه تنها در روز افتتاح سامانه در محل سالن تشریفات گمرک فرودگاه مهرآباد حاضر شدند و در ردیف های عقب سالن، لپ تاب هایشان را پهن کردند و نشستند. آنها به این جلسه عمومی آمده بودند تا در صورت بروز اخلال در افتتاح و استارت سامانه بتوانند به سرعت مشکل را برطرف کنند. همین حضور کوتاه کفایت می کرد تا آنها شناسایی شوند. چند روز بعد یکی از اساتید و تعدادی از دانشجویان فعال در طراحی این سامانه با پیام های ناشناس تهدیدآمیز مواجه شدند. پیام ها مراحل مختلفی را طی می کرد. تعدادی از آنها اشاره به افشاگری علیه طراحان داشت که بیش از ۷۰۰ میلیارد تومان پول گرفته اند. در حالی که رقم دریافتی آنها ۶۸۴ میلیارد کمتر بود و طی فرآیندهای نظارتی دقیق به تأیید رسیده بود. مراحل بعدی تهدید به افشای روابط شخصی افراد بود ولی آخرین فاز تهدیدات مربوط به زمانی می شد که سامانه راه افتاده بود و ارتباطات افراد مداخله گر در امور گمرکی به حداقل ممکن رسیده بود. در این دوره سه دانشجو و یک استاد مجری این طرح به صورت جداگانه تهدید به قتل شدند. گمرک برای حفاظت از این افراد دست به دامان نهادهای نظارتی شد و آنها در امان ماندند. اما این پایان ماجرا نبود. دوره تازه فشارها از طرف برخی نهادهای رسمی کشور آغاز شد. آنها مخالفان جدی راه اندازی سامانه شدند و با برخی گزارش های شبه کارشناسی نهایت سعی شان را به کار گرفتند که سامانه متوقف شود. این دسته توسط مدیران میانی دولت حمایت می شدند. مدیرانی که مدتی بعد خبر دستگیری آنها در پرونده های دیگر و به خصوص ثبت سفارش واردات خودرو منتشر شد. حتی به حضور برخی نیروهای وابسته به نهادهای امنیتی هم اشاره شده بود که این گروه هم یک سال بعد در جریان پرونده تخصیص ارزهای دولتی پایشان به دادگاه باز شد.

سامانه جامع گمرکی با وجود این مخالفت ها به کارش ادامه داد. ترکان هفته پیش برای اولین بار و طی یک جمله کوتاه از ماجراهای پشت پرده راه اندازی این سامانه پرده برداشت. او در روزنامه آرمان نوشته بود: «یکی از اساتید دانشگاه که در این پروژه دخیل بود می گوید که «چندین بار تهدید به قتل شدم». این مسائل نشان می دهد که برخی جریان ها مخالف شفافیت هستند و ایجاد شفافیت منافع آنها را به خطر می اندازد. زمانی که مسعود کرباسیان مسئولیت گمرک را بر عهده گرفت، برای تهیه یک نرم افزار جامع گمرکی که بتواند تمام فعالیت های گمرکی را یکپارچه مدیریت کند، قراردادی با دانشگاه تهران بست.»

خودروهای وارداتی در گمرکات خاک می خورند. هنوز اسامی تعدادی از واردکنندگان شاخص خودرو و کالا بر سر زبان هاست. نام تعدادی از نزدیکان مسئولان رده بالای کشور به آنها گره خورده است. رازهای فرودگاه پیام هنوز باقی است. چند ماه پس از استیضاح وزیر سابق اقتصاد، دست نوشته نطق یک نماینده مجلس از میان دست نوشته های یکی از مدیران بازداشت شده فرودگاه پیام پیدا شد. پس از فعالیت سامانه جامع گمرکی و تنها در سال اول، میزان کشفیات قاچاق از ۱۵۰ تن به ۲۹۰ تن رسید. شبکه فساد همچنان مشغول کار است.