بالاخره نگران فرار مغزها باشیم یا نه؟
وزارت بهداشت روز سه‌شنبه، بیست‌ودوم مرداد، خبری از قول معاون آموزشی این وزارتخانه روی خروجی پایگاه اطلاع‌رسانی‌اش قرار داد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، در این خبر، باقر لاریجانی که در کنار سمتش، رئیس یازدهمین المپیاد علمی دانشجویان علوم پزشکی هم عنوان شده، به رتبه دوم ایران در فرار مغزها اشاره کرده و گفته بود که هر سال بین ١٥٠ تا ١٨٠هزار متخصص تحصیلکرده از ایران مهاجرت می‌کنند. او در ادامه هم خواست تا برای این موضوع برنامه‌ریزی جدی شود. آمار اعلام‌شده از سوی معاون وزیر بهداشت به‌سرعت روی کانال‌های تلگرامی و سایت‌های خبری قرار گرفت؛ آمار تکان‌دهنده‌ای که به‌سرعت تحلیل‌هایی هم به آن اضافه شد. ٢٤ ساعت از انتشار این خبر از سوی وزارت بهداشت و در ادامه آن سایت‌های خبرگزاری‌های رسمی و رسانه‌های غیر رسمی نمی‌گذشت که وزارت بهداشت در اطلاعیه‌ای، خبرش را تکذیب کرد، با این توضیح که آمار منتشرشده درباره فرار مغزها مخدوش است و در بخشی دیگر اعلام کرد: «دانشجویان متقاضی تحصیل در خارج از کشور، نباید در آمار مهاجران تحصیلکرده لحاظ شوند.» یعنی هر مهاجری که برای تحصیل از ایران خارج شد، مهاجر تحصیلکرده نیست. براساس اعلام وزارت بهداشت، در حوزه پزشکی، هر سال حدود ١٠درصد از دانشجویان متقاضی تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور سفر می‌کنند و در سایر رشته‌ها هم با کمی اختلاف چنین وضعیتی وجود دارد. درنهایت هم این وزارتخانه تأکید کرده که آمار رسمی را باید از بنیاد ملی نخبگان گرفت. نکته‌ای که در این بیانیه وجود دارد این است که آمار مهاجرت نخبگان از سوی معاون آموزشی وزیر بهداشت، مسئولی که باید در جریان جزییات خبرها و آمارها قرار داشته باشد، اعلام شده و در این بیانیه به خطای اتفاق‌افتاده، اشاره‌ای نشده است. همه اینها درحالی است که پیش از این مدیر رصدخانه مهاجرت در مصاحبه مفصلی که داشت، گفته بود که رتبه ایران در مهاجرت‌های کلی، ٣٣ است و از ٢٦٠میلیون مهاجری که در کشورهای دیگر زندگی می‌کنند، سهم ایران ١,٦میلیون نفر است و در این میان حدود ٥٣هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند.
با همه اینها اما، انتشار خبر رتبه دوم ایران در فرار مغزها، بازتاب‌های فراوانی داشت و باعث شد تا رصدخانه مهاجرت، تصمیم به نوشتن جوابیه مفصلی بگیرد. بهرام صلواتی، مدیر این رصدخانه قبلا آمارهای اعلام‌شده را نادرست عنوان کرده بود و حالا می‌گوید که آمارهای نادرست پیرامون مهاجرت نخبگان که هر از چند گاهی مورد استناد برخی از رسانه‌های داخلی و خارجی قرار می‌گیرد، گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ٢٠٠٩ است؛ این درحالی است که این آمار کاملا اشتباه است و وجود خارجی هم ندارد؛ با این‌حال، مرجع استفاده خیلی‌ها قرار گرفته و حتی مسئولان هم به آن استناد می‌کنند.
بر اساس اعلام مدیر رصدخانه مهاجرت، بنیاد ملی نخبگان در سال ٩٦، جایزه ١٠٠میلیون تومانی برای پیدا کردن منبع اصلی گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ٢٠٠٩ تعیین کرده که کسی موفق به پیدا کردن گزارش نشده و جایزه‌ای نگرفته است. او پیش از این هم گفته بود که این صندوق از سال ١٩٩٩ هیچ گزارشی درباره فرار مغزها منتشر نکرده است.
صلواتی می‌گوید که افراد برای اطمینان از درستی آمارها، هیچ جست‌وجویی نمی‌کنند؛ آمارهایی که اعلام می‌شود را بدون هیچ‌گونه تحقیقی مورد استفاده قرار می‌دهند، درحالی‌که با در نظر گرفتن نکاتی، به راحتی می‌توان درستی آنها را متوجه شد. این انتقاد هم به فعالان رسانه‌ای و هم به مسئولانی که به این آمارها استناد و آن را منتشر می‌کنند، وارد است: «واقعیت این است که خبر نادرست بسیار بیشتر از خبر درست دیده می‌شود، یعنی حتی وقتی خبر تکذیب می‌شود هم به اندازه خبر اولیه، دیده نمی‌شود.»
انتشار دوباره این آمارها باعث شد تا رصدخانه مهاجرت، گزارش آماری مفصلی درباره مغالطه‌های آماری درباره مهاجرت‌های بین‌المللی در ایران تهیه کند که به‌زودی منتشر می‌شود: «متاسفانه وقتی آماری اعلام می‌شود، برای آن داستان‌سرایی هم می‌کنند. وقتی این خبر اعلام شد، صحبت از وضع قرمز مهاجرت در ایران می‌شود و اخبار دیگری را به آن ارتباط می‌دهند؛ مثلا در یکی از این خبرها آمار و ادعایی از سوی عباس میلانی، مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا اعلام شده که می‌گوید فرار مغزها در چند‌سال اخیر ٣٠٠ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است. نکته‌ای که وجود دارد این است که میلانی اصلا چنین سمتی ندارد و آمار اعلام شده نادرست است. بنابراین یک مغلطه‌ای ایجاد شده است.» صلواتی می‌گوید که اخبار اعلام شده یا اساسا دروغ یا از واقعیت دور است، همین هم شده تا از سوی رصدخانه راهنمای آماری تهیه شود تا از این پس، به این راهنمای آماری استناد شود: «ما می‌خواهیم خط بطلانی بر این فاجعه آماری بکشیم. ما نمی‌خواهیم ماجرای مهاجرت از کشور را نفی کنیم یا بگوییم کسی مهاجرت نمی‌کند. کاملا تأیید می‌کنیم که تکانه‌های اقتصادی و اجتماعی بر میل به مهاجرت و اقدام به آن تأثیر می‌گذارد، اما متاسفانه در این فضا، خلأ آماری وجود دارد. نمی‌شود هر کسی درباره موضوع‌هایی که در آن تخصص ندارد، صحبت کند.»
