فضای مجازی خطرناک‌تر است یا فیلتر؟
بحث‌ها پیرامون محدودسازی و فیلتر برخی شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام این روزها از همیشه داغ‌تر است. با این حال کارشناسان همواره نسبت به برخورد سلبی با فضای مجازی هشدار می‌دهند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از آرمان، به‌دنبال بحث‌های کشدار پیرامون فیلتر پیامرسانهای پرمخاطب در فضای مجازی، روز شنبه، ۱۴ اردیبهشت، «محمدجعفر منتظری» دادستان کل کشور، در سخنانی خطاب به «محمدجواد آذری‌جهرمی» وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، از آنچه «رها‌بودن فضای مجازی» در کشور خواند، انتقاد کرد و با جهنمی توصیف‌کردن دو پیام‌رسان «تلگرام» و «اینستاگرام» به وزیر ارتباطات هشدار داد که «قبل از قطعی‌شدن تصمیمات قضائی در هفته‌های آینده» دست به اصلاحات در این زمینه بزند. منتظری با بیان اینکه، فضای مجازی در کنار آثارش منشأیی برای انواع فسادها و جرائم و آسیبی برای کشور شده است، گفت: آقایان قبل از قطعی‌شدن تصمیمات قضائی، وضع فضای مجازی را اصلاح کنید. در هفته‌های آینده با جلساتی که خواهیم داشت در قوه‌قضائیه تصمیماتی گرفته خواهد شد. قوه‌قضائیه نمی‌‌تواند شاهد استمرار این شرایط باشد. اگر اصلاحات انجام نشود برخورد خواهیم کرد. در همین پیوند، اواخر سال گذشته نیز ۹۵ تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی با امضای طرحی که به هیات‌رئیسه مجلس ارائه شد، خواستار ساماندهی پیامرسانهای اجتماعی شدند؛ طرحی که با اجرای آن فعالیت تمامی پیامرسانهای داخلی و خارجی، زیر نظر هیات نظارت و ساماندهی پیامرسانهای اجتماعی و با مجوز رسمی از نهادهای ذی‌ربط امکان‌پذیر خواهد بود. با وجود رویکردهای یادشده نسبت به فضای مجازی که بر فیلتر و ایجاد محدودیت در این فضا استوار است اما «حسن روحانی» رئیس‌جمهوری، همواره بر بی‌فایده‌بودن نگاه سلبی به فضای مجازی تاکید دارد.
آبروی دولت
حسن روحانی که در شعارهای انتخاباتی‌اش نیز بر گردش آزاد اطلاعات تاکید داشت، اوایل بهمن‌ماه 97 در جمع وزیر و مدیران ارشد وزارت ارتباطات، با انتقاد از روش‌هایی چون فیلتر فضای مجازی برای مقابله با آسیب‌های این فضا گفت: «فیلتر کردید با فیلترشکن‌ها چه می‌کنید؟» او در همین سخنان با اشاره به فیلتر پیام‌رسان تلگرام تاکید کرد که در یک‌سالی که از فیلتر این شبکه می‌گذرد همه ضرر کردیم. رئیس‌جمهوری یادآور شد: مردم اگر امروز به‌راحتی از فضای مجازی استفاده می‌کنند باید بدانند دولت یازدهم و دوازدهم از آبروی خود مایه گذاشته است. وزیر ارتباطات دولت دوازدهم نیز در خصوص نوع برخورد با فضای مجازی رویکرد مشابهی دارد. جهرمی که خود نیز در برخی شبکه‌های اجتماعی چون توئیتر و اینستاگرام حساب کاربری دارد، دی‌ماه 97، به‌دنبال مطرح‌شدن برخی بحث‌ها در خصوص فیلتر اینستاگرام، در سخنانی گلایه‌آمیز تاکید کرد که در زمینه مسدودسازی شبکه‌ها و وب‌‌سایت‌های اینترنتی، از دولت نظرخواهی نمی‌شود. وی با بیان این نکته که «قطعا فیلترینگ نه گردن وزارت ارتباطات و نه دولت است.» یادآور شد: «دولت شش عضو در کمیته تعیین مصادیق دارد و بیش از یک‌سال است که این کمیته تشکیل جلسه نداده و نظرخواهی از دولت درباره فلیترینگ نشده است.»
گسترش روزافزون
با وجود مخالفت دولت با فیلتر شبکه‌های اجتماعی اما، گویا برخی واقعیت‌های موجود در فضای مجازی که می‌تواند برای جامعه آسیب‌زا باشد، خون تعدادی از مسئولان را به جوش آورده؛ به‌گونه‌ای که آنان بدون هیچ‌گونه تساهلی خواستار برخورد قاطعانه و سلبی با این فضا هستند. این در حالی است که کارشناسان یک‌صدا بر این نظرند که نمی‌توان فضای مجازی را محدود و مسدود کرد؛ چراکه برخورد سلبی با این فضا راهگشا نبوده، از آسیب‌های آن نمی‌کاهد و در بلندمدت دوام نمی‌آورد. به باور غالب جامعه‌شناسان و کارشناسان ارتباطات، نمی‌توان جلوی جریان شکل گرفته در عرصه رسانه و ارتباطات و گسترش روزافزون رسانه‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی را گرفت و مردم را از استفاده از این امکانات محروم کرد؛ چراکه فضای مجازی در کنار آسیب‌های ناگزیرش، فرصت‌های فراوانی را نیز در اختیار کاربران قرار می‌دهد که از آن جمله می‌توان به فرصت‌های آموزشی و اقتصادی، بالابردن آگاهی عمومی و فرصت ارتباطات سازنده در این فضا اشاره کرد.
اهمیت بسترهای فرهنگی
«مجید ابهری» روانشناس و آسیب‌شناس اجتماعی، بر بسترسازی و آموزش به‌عنوان دو مولفه مهم در مواجهه با فضای مجازی تاکید کرده و اعتقاد دارد: قبل از ورود هرگونه فناوری به یک جامعه باید بسترهای فکری، فرهنگی و کاربردی آن فناوری فراهم شود. نهادهای متولی این بسترها را آماده‌سازی کنند. درغیراین صورت بعید نخواهد بود که عوارض و آسیب‌های فناوری‌های جدید خیلی بیشتر از فایده آنها باشد. به باور ابهری، رسانه‌ها و نهادهای متولی موظفند با واقع‌بینی در زمینه فناوری‌های جدید، بسترهای لازم فکری، فرهنگی و آموزشی را برای خانواده‌ها و کودکان و نوجوانان فراهم آورند. «سعید معیدفر» جامعه‌شناس هم به «ایرنا» برخورد سلبی با فضای مجازی را بی‌فایده توصیف کرد و گفت: این روزها فناوری‌های اینترنتی از جمله شبکه‌های مجازی مانند دیگر امکانات رفاهی، بخشی از زندگی مردم شده و برخورد سلبی با آنها و داد و فریاد در مورد آسیب‌زا‌بودن آنها بی‌فایده است. به گفته وی، به‌جای دامن‌زدن بر نگرانی‌ها در مورد آسیب‌های فضای مجازی باید فرهنگ مصرف‌گرایی، اشاعه بی‌هویتی و زوال نخبگان را کنترل کنیم و از نظرات آسیب‌شناسان و نخبگان در امور اجتماعی استفاده کنیم. امور اجتماعی باید به متولیان و کارشناسان این امور سپرده شود و فضا برای فعالیت نخبگان اجتماعی گشوده‌تر شود.
قضاوت درباره نگاه سلبی
«محمد بشیر» مدرس علوم ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) نیز در گفت‌و‌گویی که با «ایرنا» داشت، با اشاره به بحث‌های مطرح پیرامون ساماندهی فضای مجازی گفت: به‌نظر می‌رسد که ما هنوز فلسفه فضای مجازی را به‌شکل جدی درک‌نکرده و امکانات آن را به‌خوبی شناسایی نکرده‌ایم. فضای مجازی بیش از آنکه علیه جامعه باشد، چنانچه در جامعه فرهنگسازی شود و سواد رسانه‌ای به‌شکل جدی و عمیق گسترش یابد، می‌تواند به یک اهرم مفید و توسعه‌محور تبدیل شود. بشیر، درباره نوع برخورد با فضای مجازی معتقد است «فضای مجازی اگرچه مجازی اما یک واقعیت است که در شرایط کنونی جهان، از واقعیت عینی فیزیکی فراتر رفته و در حال بلعیدن فضای فیزیکی است. به عبارت دیگر این فضا امکانات زیادی برای مانور دارد و می‌تواند بسیاری از مسائل انسان را به‌شکلی مورد توجه قرار دهد. بنابراین باید به این فضا به‌عنوان یک واقعیت در حال همه‌گیرشدن نگاه کرد.» کوتاه سخن آنکه، تکنولوژی‌های ارتباطی مدرن و فضاهای مجازی پیشرفته موبایلی امروزه در همه جای دنیا مورد استفاده قرار گرفته و به‌دلیل امکانات فراوان و آسان‌سازی ارتباطات، میلیون‌ها کاربر دارد. این فضاها اما در کنار امکاناتی که در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند، ممکن است برای آنان مخاطرات و تهدیدهایی را نیز به‌همراه داشته باشند. از این جهت است که بسیاری فضاهای مجازی و ابزارهای ارتباطی نوین را شمشیری دو دم با ویژگی‌های مثبت و منفی توأم توصیف می‌کنند. با وجود این، به باور کارشناسان نمی‌توان فقط با نگاهی سلبی به قضاوت در مورد آن نشست. از این رو در آسیب‌شناسی و انتخاب نوع مواجهه با فضای مجازی، باید دو روی سکه این فضا را در نظر داشت. شاید مهم‌ترین گام در این مسیر، شناخت درست این فضا، بسترسازی برای آن و آگاهی‌بخشی به جامعه و خانواده‌ها با بهره‌گیری از ظرفیت کارشناسان و نخبگان اجتماعی باشد. همچنین برای مدیریت فضای مجازی و کاهش آسیب‌های ناشی از آن، تعامل مثبت مسئولان در نهادهای مختلف نیز کارگشا خواهد بود.
