واقعیت مهاجرت نخبگان ایرانی چیست؟

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از آرمان، حتی روزنامه نیویورک تایمز نیز اخیرا با استناد به‌گزارش‌های رسانه‌های ایران در این خصوص مطالبی را به‌چاپ رسانده است. مشکل اینجاست که آمار‌های ارائه شده در این گزارش‌ها معتبر نیست و کذب محض است. سورنا ستاری، رئیس بنیاد ملی نخبگان با انتقاد از آمارهای دروغ و بی‌پایه و اساسی که چند سالی است در محافل رسانه‌ای شایع شده است، می‌گوید: «ایران اکنون جزو کشورهای نخست در مهاجرت دانشجویان و نخبگان نیست، بسیاری از گمانه‌ها، آمارها و باورهای نادرست درباره مهاجرت نخبگان و دانشگاهیان معکوس شده و روند بازگشت نخبگان به‌کشور برای فعالیت در شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت آپی رشدی فزاینده یافته است. سیستم آموزشی ما با وجود همه کمبودهایی که دارد با قدری اختلاف با بهترین دانشگاه‌های آمریکا برابری می‌کنند، یکی از مشکلات آمریکا در سال‌های اخیر این است که نخبگان در حال بازگشت به کشورشان هستند.» در تفسیر مهاجرت از کشور برخی آمار و ارقام کذب را در این زمینه منتشر شده است، موضوعی که در فرار مغزها دیده می‌شود، ژست‌های دروغین است. در بسیاری از موارد افرادی که بویی از مغز نبرده‌اند، مهاجرت خود را به‌عنوان فرار مغزها جلوه داده و خود نیز آن را باور می‌کنند. به گزارش تابناک، پرویز کرمی، مشاور معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری با بیان اینکه آمار و ارقام مربوط به فرار مغزهای ایرانی از اساس اشتباه و کذب محض است، می‌گوید: « بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال 2015، جزو 20 کشور اول نبوده و در گزارش بانک جهانی در سال 2016، جزو 30 کشور اول ارسال‌کننده مهاجر قرار «ندارد». به استناد این آمار با تاکید می‌گوید: «ندارد». یعنی ایران جزو کشورهای اصلی مهاجرفرست دنیا محسوب نمی‌شود. در واقع نرخ مهاجرات ایران به‌کل جمعیت، به‌صورت تجمعی، 5/1 درصد تا سال 2013 بوده که از میانگین جهانی 3/2 درصدی و اکثر کشورهای با وضعیت توسعه مشابه، پایین‌تر است. واقعیت ماجرا این است که آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد نه تنها ایران جزو کشورهای «نخبه فرست» جهان نیست، بلکه تعداد دانشجویان ایرانی که در دانشگاه‌های معتبر جهان تحصیل می‌کنند نیز از متوسط جهانی کمتر است.

آیا ایرانیان بیشتر از بقیه مهاجرت می‌کنند؟

بر اساس گزارش سازمان جهانی مهاجرت(IOM) که توسط موسسه افکار سنجی گالوپ انجام و منتشر شده است، به نام Measuring Global Migration Potential در نظرسنجی سال 2015، ایران در رتبه‌بندی میان 20 کشور با بالاترین میل به‌مهاجرت در میان اتباع آنها، رتبه نهم را دارد و یک میلیون و 800 هزار ایرانی مایل به مهاجرت هستند؛ اما از این میزان تنها 400 هزار نفر خود را برای زندگی در کشوری دیگر آماده می‌کنند و گام‌های عملی در این زمینه برداشته‌اند. یافته‌های این گزارش می‌افزاید: بیشتر مهاجران را مردان(60 درصد)، مجرد(63 درصد) تا 40 سال(83 درصد) تشکیل می‌دهند که بیشتر آنها(52 درصد) بین 9 تا 15 سال تحصیلات دارند و اکثرا(45 درصد) در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند. بنابراین به‌طور کلی مردان جوان و تحصیلکرده در همه جای جهان بیشترین مهاجران را تشکیل می‌دهند. همچنین گزارش یادشده نشان می‌دهد تعداد دانشجویانی که در دهه‌های اخیر برای تحصیل به خارج از کشور محل زندگی خود می‌روند، افزایش یافته و از یک میلیون و 300 هزار نفر در سال 1990 به رقم حدود چهار میلیون و 500 هزار نفر در سال 2014 رسیده و پیش بینی می‌شود تا سال 2025 به رقم هشت میلیون نفر برسد.

دانشجویان ایرانی خارج از کشور

فارغ از آمار کلی مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور، آمار مهاجرت جوانان تحصیلکرده ایرانی که عموما دوره کارشناسی را در دانشگاه‌های برتر گذرانده‌اند و برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور می‌روند به‌شدت مورد مناقشه است. هر چند هیچ آمار دقیق از این نوع دانشجویان در دست نیست، آمار کلی از مجموع دانشجویان ایرانی در کشورهای مختلف در پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) موجود است. اگر بخواهیم از نظر تاریخی مقایسه کنیم، به گفته معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری، پیش از انقلاب اسلامی 170 هزار دانشجو داشتیم که از این تعداد صد هزار نفر خارج از کشور تحصیل می‌کردند؛ از این میزان تنها 56 هزار دانشجو در آمریکا بودند و به‌نوعی بزرگ‌ترین جمعیت دانشجویان خارجی در آمریکا را ایرانیان به نام خود ثبت کرده بودند. ایران طی دهه‌های 50 و 60 شاهد روند صعودی خروج دانشجویان بود، روندی که طی دهه 70 کاهش یافت و در دهه 80 بار دیگر افزایشی شد. با وجود این افزایش، آمار یونسکو نشان می‌دهد، اکنون 51 هزار و 400 دانشجوی ایرانی یعنی حدود یک و نیم درصد از کل دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند، از این تعداد بیش از 10 هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا و بقیه در کشورهای ترکیه، کانادا، آلمان، فرانسه، ایتالیا، امارات متحده عربی، مالزی، انگلیس، استرالیا و کشورهای دیگر هستند. در مجموع روند رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در قیاس با تعداد کل دانشجویان ایرانی پایین بوده است و در کل، طی 20 سال گذشته دانشجویان ایرانی خارج از کشور هرگز بیشتر از دو درصد کل دانشجویان نبوده‌اند.

آمار مهاجرت دانشجویان دیگر کشورها

چین در سال‌های اخیر بیشترین تعداد دانشجوی مهاجر را داشته است و در سال 2015 بیش از 800 هزار دانشجوی چینی در خارج از کشور تحصیل می‌کردند؛ بعد از چین نیز هند ایستاده که نزدیک به 255 هزار دانشجو داشته است. ایران با حدود 51 هزار دانشجوی خارجی در کشورهای مختلف در سال 2015 رتبه پانزدهم کشورهای مهاجرفرست را به خود اختصاص داده است و با توجه به رقم چهار میلیونی دانشجویان ایرانی می‌توان گفت حدود یک درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند؛ این آمار برای چین 8/1 درصد، برای عربستان سعودی 6/5 درصد و برای ترکیه 75 صدم درصد است.

رفتن مهم نیست، برگشتن مهم است!

بین‌المللی شدن آموزش به‌ویژه آموزش عالی در سال‌های اخیر یکی از روندهای جهان بوده است و از سال 1950 به بعد کشورهای توسعه یافته به‌طور سنتی پذیرای دانشجویان کشورهای کمتر توسعه یافته بوده‌اند. کشورهای مقصد به‌دنبال بهبود شرایط نیروی کار ماهر و تحصیل کرده هستند، برخی کشورها نیز برای پوشش نقایص بازار کار آنها را جذب می‌کنند و از آنجا که نرخ ماندگاری این افراد در کشورهای توسعه یافته بعد از پایان تحصیلات بالاست، می‌تواند اهداف کشورهای مقصد را تامین کند.  ستاری در نشستی پیرامون مهاجرت تحصیل کردگان ایرانی افزود: از آنجا که سیاست برگشت را درست اجرا نکرده‌ایم، این تحصیل‌کنندگان بزرگترین عدد ماندگاری را در کشور مقصد دارند و نزدیک به 30 درصد آنها معمولا در کشور مقصد می‌مانند. بنابراین نرخ ماندگاری(stay rate) یکی از کلمات کلیدی در ادبیات مهاجرت تحصیلکردگان و افراد ماهر به‌شمار می‌آید. بر اساس گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا(NSF) در سال 2015 دانشجویان ایرانی دانش آموخته مقطع دکتری در این کشور در میان دانشجویان 10 کشور جهان بالاترین نرخ ماندگاری را داشتند و تقریبا 92 درصد از دانشجویان ایرانی قصد داشته‌اند بعد از دانش آموختگی در آمریکا بمانند.