اتاق فکر دولت به دست چه کسی می‌افتد؟

ا تشکیل دولت یازدهم و روی کار آمدن حسن روحانی، این روزها اخبار متعددی از گوشه و کنار کشور درخصوص انتصاب ها و عزل و نصب های جدید به گوش می رسد. روندی که همواره با تشکیل هر دولت و سازوکار جدید، امری اجتناب ناپذیر و حتمی است. در این بین اما یکی از مراکزی که نه تنها انتصاب جدید در آن اما و اگرهایی را در محافل سیاسی به دنبال داشته بلکه فعالیت آن به عنوان یک مرکز پژوهشی بعد از سالها خاموشی و وضعیت نیمه تعطیل خود به محل بحث در میان صاحب نظران تبدیل شده «مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری» است که این روزها در انتظار انتصاب ریاست جدید به سر می برد. چندی پیش گمانه زنی هایی مبنی بر اینکه قرار است حسام الدین آشنا از سوی حسن روحانی یه عنوان مسئول این مرکز منصوب شود به گوش رسید که البته این خبر تایید و تکذیب های را به همراه داشت. از سوی دیگر اخباری درباره انتصاب ریاست جدید مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام به گوش می رسد، محمدرضا عارف و محمد شریعتمداری از گزینه های هستند که این روزها در محافل رسانه ای و سیاسی کم و بیش از آنها برای تصدی در این مرکز نام برده می شود. حال باید دید مرکزی که ماهیتی جز تحقیقات و پژوهش در زمینه مسائل مختلف ملی و امنیتی ندارد در دولت اعتدال و امید به دست چه کسی سپرده خواهد شد. تشکیل مرکز تحقیقات استراتژیک در دولت هاشمی رفسنجانی ایده تشکیل مرکز تحقیقات استراتژیک، زمانی شکل گرفت که اکبر هاشمی رفسنجانی سکاندار دولت جمهوری اسلامی ایران بود، اما این مرکز به دلیل در برداشتن اعضایی که در حقیقت در زمره منتقدان دولت وقت بودند، چندان مورد توجه رئیس جمهور نبود. پس از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی و روی کار آمدن دولت هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت سعی کرد تا صرفنظر از پست های کلیدی اقتصادی، سایر پست ها را به طور متناسب در بین دو جریان راست و چپ توزیع کند. همزمان با قدرت گرفتن جناح راست در مجلس سوم و فشار روی دولت هاشمی و به تبع آن کنار زدن عناصر اصلی طیف چپ از پست‌های کلیدی دولت، سرانجام در بین سالهای 66 تا 67 مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری تاسیس شد و با حکم هاشمی رفسنجانی موسوی خوئینی‌ها به عنوان اولین رییس این مرکز انتخاب و با انتخاب وی چهره‌هایی مانند عباس عبدی، سعید حجاریان، محسن کدیور و... در معاونت های مختلف این مرکز فعال شدند؛ این روند اما در پشت صحنه، نفوذ تئوریسینی کم حاشیه‌ یعنی دکتر حسین بشیریه را به همراه داشت که در سال 1361 با دکتراى «تئورى سیاسى» از دانشگاه لیورپول انگلستان به تهران آمد و در مرکز ترجمه تئوری‌های «دموکراتیزاسیون» برای گذار از سنت به مدرنیته به تحقیق نشست.

به رقم آنکه میان اعضای مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری و رئیس جمهور وقت رابطه مستقیم وجود داشت، اما این رابطه نزدیک به معنای تاثیرگزاری مستقیم آن بر روی ایده‌های هاشمی رفسنجانی نبود. براساس اساسنامه مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری تدوین نظریه های کارشناسی نسبت به حوادث جاری کشور به منظور تأثیرگذاری بر راهبرد ملی و سیاست‌های امنیتی کشور و ارائه آن به رییس جمهور و دستگاه‌ها و مراجع در زمره وظایف این مرکز قرار داشت از این رو گزارش‌های پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک مستقیماً روی میز هاشمی رفسنجانی قرار می‌گرفت که حاوی توصیه‌های راهبردی برای حاکمیت فرهنگِ سیاسی مدرن بر کشور بود. مرکز تحقیقات استراتژیک جایی برای مهار منتقدان هاشمی تیم مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری به هاشمی پیشنهاد داد تا توسعة لیبرال متوازن در اقتصاد و سیاست را به طور همزمان پیش ببرد. به رقم آنکه هاشمی رفسنجانی نیز به تدریج در فکر پیاده‌سازی یک «فرهنگِ مدرن» بود اما در شیوه و عمل، ادبیاتی بسیارمتفاوت با راهبردهای پیشنهادی تیم موسوی خوینی‌ها و حجاریان داشت. در حقیقت استراتژیست‌های مرکز در بحث توسعه با هاشمی اختلاف نظر داشتند. در حقیقت در این دوره، مرکز تحقیقات استراتژیک هویتی پرتناقض داشت چرا که اغلب اعضاء ارشد آن از منتقدان رئیس‌جمهور بودند و این مرکز نمی‌توانست ضریب نفوذ عمیقی بر ساختار دولتی داشته باشد به طوری که به اعتقاد برخی سیاسیون در دوره هاشمی رفسنجانی این مرکز به جایی برای مهار و کنترل منتقدان و مخالفان موثر رئیس‌جمهور تبدیل شد با این حال سرنوشتی که بعدها در دولت احمدی نژاد برای مرکز تحقیقات استراتژیک رقم خورد در دولت هاشمی متوجه آن نشد به طوری که این مرکز در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بیشتر نقش یک شورای مشورتی و آینده‌پژوهی را برای ریاست‌جمهوری ایفاء می‌کرد. توسعه سیاسی ایده ای بود که از نیمه دهه 70 در مرکز تحقیقات استراتژیک مورد بحث قرار گرفت و شاید بتوان گفت اساس این مرکز براساس ایده توسعه سیاسی چیده شد؛ هاشمی رفسنجانی معتقد به تقدم توسعه اقتصادی بر توسعه سیاسی بود در حالی که استراتژیست‌های مرکز معتقد به توازن توسعه سیاسی- اقتصادی و گاه بر تقدم توسعه سیاسی اعتقاد داشتند. از همین رو، اغلب پیشنهادات مدیران مرکز بررسی‌های استراتژیک دولت آقای هاشمی در دولت اصلاحات و زمانی که دکتر محمدرضا تاجیک ریاست مرکز را برعهده داشت، به صحنه اجرا آمد. در دوره هاشمی رفسنجانی مدیران مرکز تحقیقات استراتژیک به خاتمی نزدیک بودند چرا که در پروژه دموکرتیزاسیون از تئوری بشیریه تغذیه می کردند از طرف دیگر سید محمد خاتمی نیز به ایدئولوگ‌های «انقلاب باشکوه» انگلیس مانند جان لاک توجه میکرد و آنان را مظهر پیوند «دین‌داری» و «تجددخواهی» می‌دانست و البته بعدها در دولت اصلاحات نیز محمدرضا تاجیک که در دانشگاه های انگلیس در زمینه تحلیل گفتمانی تحصیل کرده بود به عنوان رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک منصوب شد. نقش موثر مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری در زمینه سازی دوم خرداد و تشکیل حزب مشارکت مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری اما در زمینه سازی دوم خرداد و شکل گیری حزب مشارکت بسیار موثر بود. از دل مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، زمستان 1374 «حلقه آئین» شکل گرفت که سیدمحمد خاتمی و سعید حجاریان در مرکزیت آن قرار داشتند و کادر رهبری سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی مانند نبوی، تاج‌زاده، و آرمین در کنار هادی خانیکی، عباس عبدی، محمدتقی فاضل میبدی و محسن کدیور طیف اکثریت آن را تشکیل می‌دادند. آنان سال 1375 در زمره اعضاء کادر مرکزی ستاد انتخاباتیِ خاتمی با شعار «او آمد، پرده و پر بگشایید» درآمدند.

پس از انتخابات دوم خرداد 1376 محمد خاتمی سکان قوه مجریه را به دست گرفت، در این دوره مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری به دو بخش تقسیم شد، یک بخش آن در مجمع تشخیص مصلحت نظام با نام «مرکز تحقیقات استراتژیک» فعالیت خود را آغاز کرد و بخش دیگر در ریاست‌جمهوری با عنوان «مرکز بررسی‌های استراتژیک» فعالیتهای خود را ادامه داد. این مرکز در دوره اصلاحات با توجه به همسویی ایدئولوژیک با رئیس‌جمهور کم کم به کارکرد اصلی خود نزدیک ‌شد به طوری که می توان گفت از نظر سازمانی، در این دوره بهترین سطح تعامل با رئیس‌جمهور را داشت، اما بسیاری از اسناد و پتانسیل‌های آن به مجمع تشخیص مصلحت نظام انتقال یافت و این تغییرات ضربه‌ای بر پیکره آن بود. مرکز تحقیقات استراتژیک سکوی پرش دولت احمدی نژاد به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از مهر، با پایان انتخابات ریاست جمهوری خرداد 1384 محمود احمدی‌نژاد رئیس جمهور شد. وی به اقتضای روانشناسی سیاسی خود هیچ گاه نتوانست با نهادهای پژوهشی و مراکز آینده‌پژوهی رابطه سازنده‌ای داشته باشد و این رابطه، صرفاً محدود به نحوه برخورد وی با مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری نبود چرا که وی به دلیل برخورداری از نگاه مهندسی - ریاضی اهمیت مطالعات سیاسی و پژوهش‌های آکادمیک در حوزه علوم انسانی را درک نمی‌کرد. در دولت نهم، علیرضا ذاکر اصفهانی با حکم احمدی نژاد به ریاست مرکز بررسی‌های استراتژیک منصوب شد اما این انتصاب مخالفت‌های زیادی را به دنبال داشت.

اعضای مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در دولت احمدی نژاد اصالتا پژوهشگر نبوده و این مرکز را تنها سکویی برای پرش به مناصب بالاتر اجرایی می دانستند به طوری که ذاکر اصفهانی مدتی بعد از ریاست بر این مرکز به عنوان استاندار اصفهان معرفی شد اما کیفیت مدیریت وی در مرکز تحقیقات استراتژیک موجب شد که چهره های برجسته پژوهشی اصولگرا همچون موسی نجفی از این مرکز فاصله بگیرند که این خود آسیبی برای آن به شمار می رفت. در دولت نهم انتشار مجلاتی مانند «راهبرد» که رویکرد آن ارائه پژوهش ها و تحقیقات در حوزه های مختلف بود متوقف و نشریات تبلیغاتی مثل «برداشت اول» و «برداشت دوم» که اولی تخصصی و ویژه مسئولان و دومی برای مخاطبان عام بود جای آن را گرفت که نه تنها حاوی هیچ ایده راهبردی جدیدی نبود بلکه شامل رپورتاژ آگهی‌ ها می شد و در نهایت آخرین شماره مجله برداشت اول که تخصصی و ویژه مسئولان بود با نام «ویژه‌نامه روایت فتنه سبز» برای مخاطبان عام با عکس بزرگ جشن انتخاب محمود احمدی نژاد در میدان ولی‌عصر بر روی جلد آن و با کاغذ گلاسه 150 گرمی منتشر شد. اما این تنها دستاورد مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری در دوره احمدی نژاد نبود، به طوری که برخی جلسات مشورتی رسانه‌ها و وبلاگ‌نویسان حامی دولت در دوره ذاکر اصفهانی در این مرکز برگزار می‌شد که در حقیقت جایگاه این مرکز را به گعده گپ و گفت تنزل بخشیده بود. مرکز تحقیقات استراتژیک تبعیدگاه منتقدان حلقه انحرافی در دولت دهم اما مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری به مکانی برای تبعید منتقدان حلقه انحرافی دولت تبدیل شد به طوری که شاید بتوان انتصاب پرویز داوودی، معاون اول رئیس جمهور در دولت نهم به ریاست این مرکز را شاهد مثال این ادعا دانست.

داوودی در این مسئولیت تنها میراث دار یک اسم بود چرا که چیزی به عنوان مرکز تحقیقات استراتژیک وجود نداشت و این مرکز در دولت دهم به حاشیه رانده شد، سایت اینترنتی مرکز وضعیتی نیمه تعطیل پیدا کرد و تعامل آن با رئیس جمهور به پائین‌ترین سطح خود رسید به طوری که احمدی نژاد آن را به عنوان یک بازوی پژوهشی جدی نمی‌گرفت. در حقیقت از دولت نهم به بعد بین ماموریت ها و وظایف مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری تداخل سازمانی پدید آمده و این دو مرکز را به رقبای یکدیگر بدل کرد در حالی که ذائقه این رقابت ها نه پژوهشی بلکه با انگیزه سیاسی همراه بود. در نهایت این نوع نگاه مدیریتی سبب شد تا شیرازه‌ مرکز بررسی‌های استراتژیک در دولت دهم از هم پاشیده شود. مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری در دولت هاشمی رفسنجانی تشکیل شد ولی به دلیل انتقادات اعضای این مرکز که عمدتا از طیف رادیکال جریان چپ تشکیل می شدند، نسبت به دولت چندان مورد توجه رئیس جمهور وقت قرار نگرفت، در دولت اصلاحات فرصت تاثیر گذاری پیدا کرد و به دلیل همسویی با رئیس جمهور وقت آرام آرام به کارکرد اصلی خود رسید و سرانجام دولت محمود احمدی نژاد آن را تا حدودی به حالت تعطیل یا نیمه تعطیل رها کرد. حال باید دید مرکزی که ماهیتی جز تحقیقات و پژوهش در زمینه مسائل مختلف ملی و امنیتی ندارد در دولت اعتدال و امید به دست چه کسی سپرده خواهد شد.